اولین موزه در آستان قدس رضوی در سال 1324 هجری شمسی در ساختمانی به مساحت 1024 متر مربع در صحن امام خمینی بنا گردید. این موزه به مدت چهل سال تنها موزه آستان قدس رضوی بوده است. با استقرار نظام مقدس جمهوری اسلامی و آغاز تحول بنیادین در تمامی عرصه ها، موزه آستان قدس رضوی نیز مسیر توسعه را پیمود و در طی سالهای پس از انقلاب شکوهمند اسلامی ایران چندین بار دچار تغییر و دگرگونی گردید. در حال حاضر سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در زیر مجموعه معاونت امور موزه ها دارای سه اداره حفاظت و مرمت آثار فرهنگی پژوهش و معرفی اشیاء و گنجینه های آستان قدس رضوی به شرح ذیل می باشد:
اداره حفاظت و مرمت آثار فرهنگی
رییس : آقای علی اصغر ثابت جازاری تلفن :2233545
همه آثار و اشیایی که توسط بشر ساخته شده خواه یک اثر هنری یا ابزار معیشت در معبر یک زمان معین از میان می روند و انسان فقط قادر است روند نابودی را به تأخیر بیاندازد ، توجه به آثار قدیمی و تلاش در مسیر نگهداری تولیدات مهم ادوار مختلف تاریخی و تحویل آنها به نسلهای آینده به واژگان تعمیر، نوسازی، استحکام بخشی که ریشه در موزه داری دارند باز می گردد. در اداره حفاظت و مرمت موزه های آستان قدس رضوی هر اثر صدمه دیده با روش ویژه همـان اثر مـــرمت می شود . همچنین در پاره ای از موارد از شیوه مرمت سنتی (نظیر بستهای گیاهی) با تلفیق دو شیوه علمی و سنتی مرمت، در بازسازی فلزات، تابلوهای نقاشی، منسوجات، کتب و نسخ خطی و چوب000 استفاده می گردد.
اداره پژوهش و معرفی اشیاء
رییس: خانم حشمت کفیلی تلفن : 2235329
اداره پژوهش و معرفی آثار در آذرماه 1382 به فضل پروردگار توانا و با عنایت مسئولین محترم به منظور گسترش زمینه‌های پژوهشی در جهت شناخت و درک بیشتر و دقیقتر آثار تاریخی –فرهنگی در معاونت امور موزه‌های آستان قدس رضوی تشکیل گردید. این اداره به عنوان بازوی پژوهشی موزه در نظر دارد با فراهم کردن امکانات پژوهشی و ارائه فعالیتهای پژوهشی و آموزشی در تقویت جنبه معنوی و فرهنگی آثار هنری گام موثری بردارد و همگام با دیگر سازمانهای فرهنگی در حفظ و صیانت این آثار کوشش نماید، این آثار که بخش وسیعی از اشیاء خزانه و موزه را تشکیل می‌دهد شامل تابلوهای نقاشی، انواع سکه، آثار فلزی، منسوجات، فرش، آثار سفالی، تمبر، ابزار و آلات نجوم و تزئینات معماری می‌باشد.از طریق وقف، اهدا و خرید گردآمده است و مجموعه بسیار منحصر به فرد را بوجود آورده است.
اهداف و وظایف:
مجموعه اهداف و وظایف اداره پژوهش و معرفی آثار بشرح ذیل می‌باشد:
- تحقیق و پژوهش‌های بنیادی و کاربردی در زمینه آثار موجود در موزه و خزانه آستان قدس رضوی.
- تدوین قوانین و دستورالعملهای ثبت و مستند سازی آثار
- ثبت و مستند سازی آثار در قالب شناسنامه اشیاء، تهیه پرونده علمی، فیلم، عکس.
- ارائه نتایج پژوهش به صورت بروشورهای موضوعی و تخصصی، مقالات تخصصی و کاتالوگهای مصور نفیس، و نهایتاً کتابهای علمی‌و فنی.
- طبقه‌بندی و کلاسه‌بندی نظام‌مند (سیستماتیک)اشیاء و آثار موزه و خزانه بر اساس ضوابط و استانداردهای علمی
6- تعامل و ارتباط با مراکز علمی و پژوهشی و موزه‌های معتبر جهت کسب تجربه و دانش و یا ارتقاء دانش و مهارت پرسنل و کارکنان متخصص موزه.
- ارائه خدمات مشاوره ای علمی‌و پژوهشی به ادارات و محققان (خواه در درون سازمان و خواه در بیرون سازمان).
- ایجاد بانک اطلاعات و پایگاه داده‌ها به منظور استفاده محققان و پژوهشگران تخصصی.
- پی ریزی بنیان نهادهای تخصصی علمی‌مانند کتابخانه تخصصی، موزه‌های تخصصی، خزانه تخصصی.
- برگزاری جلساتو کلاسهای آموزشی درون سازمان جهت ارتقاءدانش پرسنل موزه و ارائه نتایج پژوهش‌هایانجام شده به آنان ( با همکاری کارشناس آموزش سازمان)
- برگزاری همایشهای تخصصی به منظور ارتقاء علمی‌موزه آستان قدس و تبدیل آن به یک مرکز علمی‌و آموزشی برای استفاده مقاطع مختلف تحصیلی.
- ارائه طرحها و پیشنهادات خلاق جهت تولید کالاها و محصولات فرهنگی و آموزشی در راستای ایجاد ارزش افزوده.
- کارشناسی شیء قبل از هرگونه اقدام برای ثبت یا پذیرش شیء.
بخشهای زیرمجموعه اداره پژوهش:
بخشهای مختلف این اداره که پیگیری وظایف و اهداف یاد شده را بر عهده دارند بشرح زیر است:
الف- واحد پژوهش:
اداره پژوهش و معرفی هم اکنون دارای شش گروه پژوهشی در زمینه‌های 1- سکه 2-تزئینات وابسته به معماری 3- هنرهای تجسمی 4- فرش و منسوجات 5- تمبر 6- باستان شناسی می‌باشد.
که انجام امور پژوهشی و اطلاع رسانی در زمینه آثار موجود در موزه را بر عهده دارند.
ب- کتابخانه تخصصی:
کتابخانه تخصصی موزه‌ها با توجه به نیاز کارشناسان این اداره، به یک کتابخانه پژوهشی در زمینه تاریخ هنر، موزه داری و مرمت در سال 1382 به صورت کتابخانه تخصصی رسمیت یافت.
این کتابخانه هم اکنون زیرنظر اداره پژوهش با نام «کتابخانه تخصصی، مرکز اسناد و آرشیو موزه‌های آستان قدس رضوی»به پژوهشگران و محققان داخلی و خارجی و دانشجویان رشته‌های مختلف به ارائه خدمات می‌پردازد. و افزون بر 5000 عنوان کتاب دارد که با توجه به زمینه کار اداره موزه‌ها و بر مبنای کتاب و منابع وقفی، اهدایی، کتب خریداری و کتب امانی (از مخزن کتابخانه مرکزی)تهیه شده است. همچنین در این واحد مواد و منابع مکتوب دیگری چون مجموعه اسناد و مقالات، نشریات تخصصی ادواری، پایان نامه‌ها و نیز مجموعه سمعی بصری از جمله (عکس، اسلاید، نگاتیو، نوارهای صوتی، فیلمها، دیسکت وCD) موجود می‌باشد.
اداره گنجینه ها
رییس: آقای محمد باقر کفشدار طوسی تلفن : 2235330
درحال حاضر مجموعه موزه های آستان قدس رضوی متشکل از دوازده گنجینه به قرار ذیل می باشد:
گنجینه قرآن و نفایس
اهمیت این گنجینه به صحف و قرآنهای نفیس آن از جمله قرآنهای منسوب به امام علی (ع)، امام حسن (ع)، امـام حسین (ع)، امـام سجاد (ع) و امـام رضا (ع) می باشد. قرآنهای این گنجینه به خط خطاطان مشهور جهان اسلام،با تذهیب و طرحهای زیبا و ظریف و بر روی پوست آهو یا ورقهای کم نظیر و ارزشمند نوشته شده اســت. شگفتیهای این گنجینه چنان بی منتهاست که خضوع و تجلیل تماشــاگران را مضــاعف می سازد.
گنجینه تخصصی فرش
این مجموعه شامل سی و هفت تخته قالی و قالیچه است که از میان نفیس ترین فرشهای موجود در آستان قدس رضوی انتخاب شده است. بافت ظریف و لطیف، طرحها و نقش مایه های بدیع و رنگهای موزون قالیهای این گنجینه بسیار چشمگیر است. از آن جمله قالی هفت شهر عشق (که نمای هفت شهر مقدس مکه ، مدینه ، نجف ، کربلا ، کاظمین ، سامرا و مشهد در آن بافته شده است) و قالی گلابتون (که در آن تارهایی از ابریشم با رشته نازک طلا یا نقره پیچیده شده است) را می توان نام برد.
گنجینه هدایای مقام معظم رهبری
طبقة همکف ساختمان موزة قرآن به مساحت 400 متر مربع فضای نمایشی از سال 1373 ش به محل نمایش هدایای مقام معظم رهبری اختصاص یافته است . اشیاء این گنجینه شامل آثار هنری ( تابلوهای خط و تذهیب ، نقاشی ، فرش ، تراش روی شیشه ، معرق چوب ، معرق صدف ، سوزن دوزی ، قلمزنی روی مس ) . انواع ظروف ( چینی ، کریستال ، نقره ... ) ، ماکتها ، مدالها و ... می باشد که توسط شخصیتهای ملی و خارجی به مقام معظم رهبری آیت الله خامنه ای هدیه شده است .
گنجینه تاریخ مشهد
آثار این بخش گذشته از امتیاز هنری و تاریخی به علت ذکر تاریخ و نام سازنده و محل ساخت از اهمیت خاصی برخوردار است . اغلب این آثار که توسط زائران امام رضا (ع) اهدا شده را می توان در دو بخش تقسیم کرد. الف- ابزار و ادواتی که در حرم مطهر کاربرد داشته است نظیر ابریق، گلگیر شمع، قفل ها ب- آثار مربوط به بنای حرم مطهر، همچون ضریح قدیمی، محراب ها، کاشی ها.
گنجینه سکه و مدال
یکی از گنجینه های نفیس آستان قدس رضوی، مجموعه سکه ها و مدالهای آن است که در حال حاضر برحسب ظرفیت مکان از بین صدها سکه و مدال خزانه آستان قدس رضوی، تعداد 407 سکه از دوره های سلوکی، اشکانی، ساسانی، خلفای اموی، سامانی، آل بویه، خلفای عباسی، غزنوی، سلجوقی و صفویه به همراه 99 عدد مدال به نمایش گذاشته شده است. سکه های ولایتعهدی امام رضا(ع) به تاریخ 202 و203 هجری قمری از جمله سکه های بسیار نفیس این مجموعه است.
گنجینه تمبر و اسکناس
در این موزه از یکصد و هشتاد کشور جهان، حدود پنجاه هزار قطعه تمبر، برحسب ترتیب زمانی و دوره های تاریخی در دو بخش در معرض نمایش قرار گرفته است.
الف- تمبرهای ایرانی، شامل دوره های قاجار، پهلوی و جمهوری اسلامی ایران
ب- تمبرهای خارجی، تمبرهای متعلق به هر کشور برحسب قاره های پنجگانه جهان، اولین تمبر پستی ایران معروف به تمبر شیـر و خورشید متعلق به زمـان ناصـرالــدین شـاه قاجار و تمبر نیمه ناصری (به علت گران بودن قیمت تمبر آنها را نصف می کردند) از جمله تمبرهای ارزشمند این مجموعه می باشند.
گنجینه ظروف
در این گنجینه بیش از صد و پنجاه عدد ظرف از دوره های مختلف تاریخی به نمایش درآمده است. از آن جمله دیس چینی هشت پرآبی، سفید با نقش اژدها و سیمرغ، نماد امپراطور و ملکه یا آسمان و زمین، متعلق به قرن 16 میلادی.
گنجینه سلاحهای گرم و سرد
در این گنجینه ابزار و ادوات رزمی تاریخی در معرض نمایش است. از آن جمله شمشیر فولادی با دسته عاج مزین به نقوش و کتیبه زرکوب روی تیغه و تبرزین فولادی زرکوب قلمزنی شده با دسته چوبی و روکش چرمی.
گنجینه ابزار نجوم و ساعت
در این مجموعه انواع اسطرلاب، تلسکوپهای شکستی و انعکاسی، کره های جغرافیایی، قطب نما، سمت یابها و ساعتهای دیواری، پاندولی، رومیزی به نمایش گذاشته شده است . از آن جمله می توان از ساعت آفتابی با صفحه سنگی و اعداد رومی ساخته شده در سال 1733 میلادی نام برد.
گنجینه صدف و حلزون های دریایی
این مجموعه هزار و سیصد قطعه صدف و حلزون ، عجایبی از شگفتیهای خلقت آفریدگار را در برابر تماشاگر به نمایش می گذارد. این مجموعه توسط آقای محمد سعید فواد وهبه به آستان قدس رضوی اهداء شده است.
گنجینه هنر نقاشی
در این موزه آثار هنرمندان برجسته ایرانی و خارجی به نمایش گذاشته شده است. از آن جمله می توان به آثار پنجمین روز آفرینش، عصر عاشورا، یتیم نوازی حضرت علی(ع) و اولین پیام از استاد فرشچیان، منظره شهر، و اثر ویلیام جیمز اشاره نمود.
