خدمات تحویل مدرک و انواع آن
تعاریف:
مراکز خدمات تحویل مدرک در واقع مراکزی هستند که اسناد و مدارک در خواستی متقاضیان را از طریق مجموعه خود و یا با استفاده از موجودی کتابخانه های دیگر تهیه می کنند و عمدتاً تجاری و بعضاً غیر تجاری اند. برای تهیه مجلات و کتاب های خارجی بسیاری از کتابخانه ها از خدمات تجاری تحویل مدرک خارج از کشور استفاده می کنند. این مراکز دستیابی پیوسته به گروهی از مجلات الکترونیکی را فراهم می سازند. در واقع با دسترسی به پایگاه های اطلاعاتی کتابشناختی تهیه کنندگان تحویل مدرک، امکان محل یابی سریع مدرک و درخواست آن برای مراجعه کنندگان کتابخانه ها فراهم می شود.خدمات تحویل مدرک یکی از روش های فراهم اوری اطلاعات بشمار می رود و فراهم آوری اطلاعات نیز از مهم ترین و حساس ترین عملیات کتابخانه ای است. کاهش بودجه کتابخانه ها، رشد مداوم میزان اطلاعات چاپ شده و تاکید فزاینده بر خدمت رسانی به مراجعه کنندگان بدین معنی است که کتابخانه ها نمی توانند اطلاعات مورد نیاز را از مجموعه خود تهیه کنند. بدین ترتیب ایجاد دسترسی به مجموعه های دیگر ضروری است و کتابخانه ها ناگزیرند با تکیه بیشتر بر دیگر تهیه کنندگان اطلاعات به مجموعه خود بیفزایند. اگر چه تحویل مدرک در مقایسه با خدمات سنتی امانت بین کتابخانه ای پر هزینه به نظر می رسد، اما سرعت و قابلیت دستیابی به مدراکی که سریعاً مورد نیاز است و ممکن نیست به آسانی در جای دیگری قابل دسترسی باشد، امکانی است که جبران این هزینه را می نماید. این خدمات می تواند متمم و مکمل امانت بین کتابخانه ای باشد. بر اساس مطالعات انجام شده دستیابی مستقیم به اطلاعات از طریق تأمین کنندگان تحویل مدرک بسیار مناسب تر از خدمات امانت بین کتابخانه ای موسوم است (شهمیرزادی،1383).
دانشنامه کتابداری امانت بین کتابخانه ای را ترتیب همکای میان کتابخانه ها که طی آن یک کتابخانه می تواند مواد کتابخانه دیگر را به امانت گیرد تعریف می کند. در طرح امانت بین کتابخانه ای، استفاده کننده یک نظام اطلاعاتی می تواند مواد کتابخانه دیگر را به امانت گیرد (فرزین و احمدی لاری، 1376). در امانت بین کتابخانه ای بر خلاف خدمات تحویل مدرک، مواد و منابع اطلاعاتی ارسال شده پس فرستاده می شود. امروزه در اذهان اکثر مردم امانت بین کتابخانه ای به تحویل مدرک تغییر یافته و فعالیت کاملاً متفاوتی شده است . امانت بین کتابخانه ای فعالیت ملی و بین المللی محسوب می شود اما تحویل مدرک مرزی را نمی شناسد. کاربرد تحویل مدرک الکترونیکی[4]، وب سایتها، سرویس های اینترنت و پایگاه های اطلاعاتی تماماً این مفهوم را می رساند که اطلاعات می تواند برای هر کس، در هر جا و در هر زمان بدون توجه به مرزهای ملی تحویل داده شده و در اختیار قرار گیرد. این مورد به نوبة خود بر ماهیت میانجی تأثیر می گذارد. بطور معمول کتابخانه کانالی برای امانت بین کتابخانه ای محسوب می شده است اما امروزه تحویل مدرک توسط نهادهای متفاوت، بعضاً تجاری و بعضاً عمومی تأمین می شود (کرنیش[5]،2003).
الف : برخی معتقدند امانت بین کتابخانه ای جزیی از خدمات تحویل مدرک است.
ب: برخی دیگر معتقدند که تحویل مدرک جزیی از امانت بین کتابخانه ای است .
ج : وعده ای معتقدند این دو فعالیت از هم متفاوتند و هر یک هویتی مستقل دارند .
لازم به ذکر است که این دو فعالیت که دو روش اجرایی در راستای فراهم آوری مواد هستند شباهتهای زیادی با هم دارند. در هر صورت نتایج حاصله از این دو فعالیت باعث توسعه مجموعه می گردد (کولائیان ،1383). به نظر لاین[6] (1999) هم اکنون امانت بین کتابخانه ای در حداقل خود به عنوان فرمی از تأمین مدرک بکار می رود. تأمین کنندگان[7] جدید اساساً شرکت های خصوصی ای هستند که کپی مقالات را عرضه می کنند و ممکن است ناشران مجلاتی باشند که مقالات در آنها چاپ شده است. در صورت اخیر، آنها معمولاً تهیه کنندگان پایگاه های اطلاعاتی کتاب شناختی نیز بشمار می روند که در این صورت شناسایی مقالات با تأمین آنها همراه می شود. آنها قادرند اسناد و مداک درخواستی برای متقاضیان را از طریق مجموعه خود و یا با استفاده از موجودی کتابخانه های دیگر تهیه و ارسال کنند.
انواع خدمات تحویل مدرک
روشهای متعددی برای تأمین مدرک وجود دارد. بر این اساس نظرات مختلفی نیز در این زمینه ارائه می شود. در این روش ها کتابخانه نقش خود را بعنوان میانجی بین درخواست کننده و تأمین کننده حفظ می کند .
به نقل از ژاکوبز[8] (1999) چهار روش تأمین مدرک از این قرارند:
1- کاربر، پایگاه اطلاعاتی موضوع مدار در وب را جستجو کرده و اسناد مورد نیاز خود را چاپ می کند. امکان مشاهده اسناد به فرم پی دی اف [9] وجود دارد . در اینجا متن کامل اسناد فاقد حق مؤلف هستند و تهیه کننده پایگاه اطلاعات حق دسترسی به اسناد را با قیمت ثابتی ارائه می دهد . در ظرف ده دقیقه کاربر می تواند اسناد مورد نیاز خود را بدست آورد.
2- کاربر اسناد مورد نیاز خود را با انتخاب گزینه خاصی در پایگاه اطلاعاتی سفارش می دهد. در این روش سفارش مستقیماً از استفاده کننده نهایی به تأمین کننده مدرک فرستاده می شود و سپس مدارک از طریق پست در اختیار کاربر قرار می گیرد. بسته به تأمین کننده مدرک، هزینه اشتراک پایگاه بعلاوه هزینه برای هر سند مورد سفارش وجود دارد. دسترسی از طریق گذر واژه صورت می گیرد . کاربر در ظرف 3 روز بعد از سفارش می تواند به مدرک مورد نیاز خود دسترسی پیدا کند.
3- کاربر درخواست خود را از طر یق پست الکترونیک یا فرم موجود در وب سایت کتابخانه دانشگاهی خود ارائه می دهد. کتابخانه در مورد بهترین تأمین کننده برای هر مقاله تصمیم گیری کرده و سفارش می دهد مدارک به کتابخانه تحویل داده شده و از طر یق پست برای کاربران فرستاده می شود. برای هر مقاله هزینه ای مجزا اخذ می شود. در اینجا نقش کتابخانه بعنوان ارائه دهنده خدمات تأمین مدرک احساس می شود . بین سفارش و تحویل مدرک 5 روز طول می کشد.
4- کاربر درخواست خود را از طر یق پست الکترونیکی برای تأمین کننده مدرک می فرستد چنانچه مدرک در مجموعه او وجود داشته باشد، بصورت پی دی اف و از طریق پست الکترونیکی برای کاربر فرستاده می شود در غیر این صورت تحویل دو هفته طول می کشد. بسته به ناشر سند، هزینه سند شامل قیمت ثابت هزنیه تحویل بعلاوه هزینه حق مؤلف می شود. هزینه توسط ناشر تعیین می شود و در اینجا نقشی برای کتابخانه وجود ندارد. در ظرف 2 روز کاربر می تواند به مدارک مورد نیاز خود دسترسی پیدا کند .
می توان گفت دو روش تحویل مدرک فیزیکی و الکترونیکی وجود دارد. در تحویل مدرک فیزیکی اصل یا فتوکپی مواد از مکان خاص در کتابخانه قابل دسترسی است و در تحویل مدرک الکترونیکی کتابخانه امانت دهنده مواد فیزیکی را اسکن کرده و برای کتابخانه امانت گیرنده می فرستد .
جکسون[10](2004) خدمات تحویل مدرک با واسطه [11] را بیان می کند که از طریق سیستم های میانجی امانت بین کتابخانه ای نظیر اُ. سی ال . سی صورت
می گیرد . ا.سی.ال.سی خدمات امانت بین کتابخانه ای خود را بگونه ای تقویت کرده که کاربر بتواند فهرست های پیوسته محلی را برای موجود بودن قبل از فرستادن سفارش به امانت دهنده جستجو کند. کرولی[12](1999) خدمات تحویل مدرک بی واسطه [13] نظیر ابسکوداک ، آرتیکل فرست و … را بیان می کند. این خدمات با دسترسی به اطلاعات بصورت پیوسته و بی واسطه از طریق کارگزاران تحویل مدرک تجاری نظیر اُ. سی . ال . سی[14]، بی . ال . دی . اس . سی[15]، یو . ام . ای[16]، آن کاور[17] امکانم پذیر می سازد. هدف سهولت و سرعت دسترسی به اطلاعات و منابعی است که بصورت عادی و از طریق امانت بین کتابخانه ای سفارش داده می شود. نوعی دیگر از سیستم های تحویل مدرک بی واسطه نیز وجود دارد که توسط کاربران مورد جستجو قرار گرفته، آیتمی را مشخص می سازند و سپس درخواست خود را بدون کمک یا میانجی گری کتابدار شروع می کنند. بر اساس نوع نرم افزار، کاربر می تواند درخواست خود را مستقیماً به تهیه کننده نهایی بفرستد (جکسون[18]، 2004). کتابخانه ها می توانند مقالات مورد نیاز خود را از طریق امانت بین کتابخانه ای از کتابخانه های دیگر تأمین کنند، از خدمات تأمین مدرک ملی نظیر خدمات تأمین مدرک ملی نظیر خدمات تأمین مدرک کتابخانه بریتانیا یا کارگزاران تجاری استفاده بعمل آورند،. یا اینکه مقالات مورد نیاز خود را مستقیماً از طریق مجموعه مجلات پیوسته ناشران بصورت پرداخت برای هر بار استفاده[19] تهیه کنند. مورد اخیر فرصتی است که هم در اختیار کتابخانه و هم کاربر نهایی قرار می گیرد. تحویل بصورت پیوسته و پرداخت می تواند از طریق کارت اعتباری صورت گیرد. کارگزاران تجاری خدمات تحویل مدرک می توانند برای کتابخانه هایی که تعداد سفارشات بالائی دارند، تخفیف قائل شوند. این کارگزاران از سرعت بالائی در تهیه مقالات برخوردار هستند و خدمات تحویل مدرک الکترونیکی نیز ارائه می کنند. در صورت استفاده از این خدمات، کتابخانه ها بایستی هزینه نسخه برداری و تحویل مقاله و حق التألیف را که توسط این کارگزاران برای ناشر پرداخت می شود، متقبل شوند. کارگزاران خدمات تحویل مدرک تجاری غالباً از تهیه کنندگان ملی یا مرکزی نظیر بی. ال . دی . اس . سی و سیستی[20] استفاده بعمل می آورند (واتس[21] ، 2003).
از آنجا که کتابخانه ها بیشتر از خدمات تأمین مدرک تجاری بهره می برند، ضروری است که از مزایا و معایب انها مطلع شوند. به نقل از اشمایر و بوشن[22] (1997)، کرگزاران تحویل مدرک تجاری علاوه بر معایبی نظیر کافی نبودن دامنه، فقدان مسئولیت و کوتاهی در پیروی از انجام کار در زمان گفته شده از مزایای زمان تحویل سریع، سادگی سفارش، روشهای پرداخت و تحویل راحت و پرداخت خود کار هزینه حق مؤلف برخوردار هستند. کتابخانه ها به این نتیجه رسیده اند که استفاده از خدمات تحویل مدرک کارگزاران تجاری بسیار اقتصادی تر از اشتراک به همان مجلات است. به نقل از زولو[23](2001) اشتراک به یک مجله خوب از ناشر ی خاص در سال 5/17 دلار برای کتابخانه هزینه دارد و با فرض اینکه هزینه تحویل مدرک برای هر مقاله 30 دلار باشد، می توان بجای یک سال اشتراک به آن مجله تقریباً 600 مقاله خریداری کرد . اگر چه این مورد برای کتابخانه پر منفعت است اما برای ناشران خطر بزرگی قلمداد می شود .
تحویل مدرک، از ابزارهای بسیار مهم اشتراک منابع است و می توان با استفاده از ابزارهای الکترونیکی آن را بسیار تسهیل کرد. در عصر الکترونیک، تحویل مدرک گاهی به معنای دریافت درونخطی متن کامل نیز هست. به نقل از واژنامه هرودز خدمات تحویل مدرک الکترونیکی انتقال اطلاعات را از ناشر یا کتابخانه به کاربر از طریق ابزارهای الکترونیکی نظیر ویدئو تکست، پست الکترونیکی، شبکه پیوسته یا سی دی رام در بر می گیرد. فرهنگ پیوسته علوم کتابداری و اطلاع رسانی( اودلیس)، تحویل مدرک الکترونیکی را انتقال الکترونیکی (معمولاً از طریق پست الکترونیکی یا شبکه جهانی وب) اطلاعاتی که بطور سنتی بر محمل فیزیکی ضبط می شوند بیان میکند .
خدمات تحویل مدرک کتابخانه بریتانیا
کتابخانه بریتانیا ، کتابخانه ملی – تحقیقاتی کشور انگلستان با آوازه جهانی است که بنیاد آن در سال 1972 از تلفیق کتابخانه موزه بریتانیا و کتابخانه ملی امانی علوم و تکنولوژی گذاشته شد[24] .
مهم ترین مرکزی که در سراسر جهان در زمینه امانت بین کتابخانه ای فعالیت دارد،. بخش امانت کتابخانه بریتانیا است. این مرکز با بیش از 34 سال تجربه امروزه بزرگ ترین و جامع ترین منبع تأمین اطلاعات و مدارک در جهان بشمار می رود که سالانه بیش از چهار میلیون تقاضا از سراسر
جهان دریافت می کند. مجموعه موجود در این مرکز بزرگ ترین مجموعه قابل دستیابی جهان است که شامل مجلات، مقالات همایش ها، گزارشات دولتی و بین دولتی، پایان نامه های تحصیلی، میلیون ها جلد کتاب، پروانه های ثبت اختراعات و صفحات موسیقی و تصاویر می باشد. این مجموعه بزرگ ترین مجموعه دنیا است که وقف تحویل مدرک می شود و تمامی زمنیه های علمی، فنی، پزشکی و انسانی را به تمامی زبان ها در بر می گیرد. این کتابخانه محتوای جهانی دارد بطوریکه 30% انتشارات پایه بریتانیا، 30% انتشارات ایالات متحده و 40% مواد بین المللی دیگر را تحت پوشش دارد. از دسامبر 1987، کتابخانه بریتانیا، با استفاده از پایگاه اطلاعاتی بلیز[25]خدمات خود کار درخواست مدارک را شروع کرده و استفاده کنندگان از طریق این پایگاه، اطلاعات کتابشناختی را به صورت پیوسته جستجو می کنند و اصل مقاله را به طور خودکار از بخش امانت کتابخانه بریتانیا تقاضا می نمایند(فرزین و احمدی لاری، 1376). هم اکنون بیش از 80% این تقاضاها از طریق یکی از روش های الکترونیکی دریافت می شوند. کتابخانه بریتانیا سعی کرده تا توافقنامه های وسیعی را با اکثر ناشران علمی سراسر دنیا جهت تأمین مدرک ایجاد کند. بر خلاف اکثر تأمین کنندگان، این کتابخانه اکثر سفارش ها را مستقیماً از طریق مجموعه خود تأمین میکند و نه تنها به جامعه تحقیقاتی دنیا بلکه به دیگر تهیه کنندگان اطلاعات نیز خدمات ارائه می دهد. (British library launches new secure electronic delivery service, 2004)
برای استفاده هر چه بهتر از خدمات کتابخانه بریتانیا بهتر است که سازمانها در این کتابخانه حساب باز کنند. افراد نیز می توانند ثبت نام کنند. در صورت ثبت نام برای شما کد مشتری و گذر واژه صادر می شود که با استفاده از آن به روش های مختلف زیر می توانید مواد مورد نیاز خورد را سفارش دهید :
1- روش پیوسته web Art که از طریق فرم سفارش مدرک اینترنتی این امکان برای کسانی که ثبت نام کرده اند وجود دارد که در هر زمان یک درخواست را به کتابخانه ارسال کنند.
2- روش پست الکترونیکی Mail Art که از طریق این روش می توانید فهرستی از درخواست ها را بر اساس استاندارد با پست الکترونیکی به کتابخانه ارسال کنید .
3- روش Art Tel که از طریق تلنت[26] می توانید به آن دسترسی داشته باشید. همانندروش Mail Art در اینجا نیز می توان فهرستی از درخواستها را فرستاد و پیام هائی را به کتابخانه فرستاده و دریافت کنید و بدین ترتیب وضعیت سفارش خود را کنترل نمائید.
4- روش فاکس Fax Line از طریق این روش هر روز می توان 10 تقاضا را به کتابخانه فرستاد.
خدمات تأمین مدرک کتابخانه بریتانیا سفارش رونوشت مدارک، سفارش پایان نامه ها، سرویس امانت و تحویل مدرک الکترونیکی را در بر می گیرد که از این طریق می توان رونوشت مقالات یا خرید رونوشت پایان نامه ها را دریافت کرد و کتاب ها را به امانت گرفت.
درخواست ها در طول 48 ساعت از دریافت پردازش می شوند و از طریق فاکس، پست یا فایل پی دی اف در اختیار متقاضیان قرار می گیرد. برای اطلاع از هزینه هر یک از خدمات و روش های فوق می توانید به سایت زیر رجوع کنید .www.b1.uk/services/document/prices.html
نتیجه گیری:
عصر الکترونیکی تمامی جنبه های امانت بین کتابخانه ای و تحویل مدرک را متحول ساخته است و انفجار اطلاعات امانت بین کتابخانه ای را تحت تاثیر قرار داده است. بخاطر جو اقتصادی و افزایش قیمت مجلات چاپی و الکترونیکی و کاهش بودجه و فقدان فضا، کتابخانه ها از سمت سیستم گرد آوری مجلات به سوی همکاری و اشتراک منابع در حرکت هستند. از این روست که در محیط فن آوری های پیشرفته، توسعه فن آوری، نه تنها موجب افزایش سرعت دسترسی به اطلاعات، بلکه منجر به پیدایش تقاضاهای جدیدی در حوزه خدمات اطلاع رسانی شده است. کابران اطلاعات، منابع مورد نیاز خود را در شبکه جهانی وب جست و جو می کنند، و قدرت خرید کتابخانه ها سیر نزولی و هزینه مواد پژوهش سیر صعودی خود را ادامه می دهند.[27] این جو اقتصادی، موجب تغییر مفهوم سنتی سازمان دهی مجموعه های محلی قوی و خرید مواد پژوهشی شده است که در نتیجه این تغییر و پیدایش تقاضاهای جدید، فرصت های بیشتری برای عرضه خدمات امانت بین کتابخانه ها و تحویل مدرک فراهم آمده است. کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی با آشنائی با مراکزی که خدمات تحویل مدرک را ارائه می دهند و آگاهی از خدمات و نحوه ارائه این خدمات است که می توانند نیازهای اطلاعاتی سازمان و مراجعه کنندگان خود را با سرعت بیشتر و صرف هزینه بهتری برآورده سازند.
زهره زاهدیhttp://www.irandoc.ac.i
