مقدمه
اگر گردآوری، ذخیره، سازماندهی و اشاعه اطلاعات را از اهداف عمده کتابداری و اطلاع‌رسانی به‌حساب آوریم و حفظ دانش گذشتگان و انتقال آن به آیندگان را هدف نهایی این علم درنظر بگیریم، بر این اساس شاید بتوان ادعا کرد که تاریخچه کتابداری در جهان به قدمت تاریخ بشری است. بی‌شک تاثیر کتابخانه و کتابداری را می‌توان بر تمام شاکله تمدن‌های بشری شاهد بود. بنابراین، برای بررسی و ردگیری تاریخ و فرآیندهای کتابداری باید آن را در بستری فرهنگی و تاریخی مورد بررسی قرار داد. همانطور که هسل یادآور می‌شود، باید پیشرفت کتابخانه به‌عنوان یک نهاد را در ساختار و چارچوب جریان‌های کلی فرهنگی موردبررسی قرار داد. در این خصوص تامپسون اظهار می‌دارد که "تاریخ کتابخانه بخشی اساسی از تاریخ پیشرفت معنوی تمدن است"(موکهرجی، 1368، ص.79). بررسی‌های تاریخی نشان داده است که در زمینه رشد و توسعه کتابخانه‌ها، جوامع انسانی پیشرفت یکسان و یکنواختی نداشته‌اند. در برخی نواحی رشد کتابداری و کتابخانه‌ها سریع و در برخی نقاط دیگر رشد بسیار کمی وجود داشته است.
نکته‌ای که نمی‌توان آن را انکار کرد آن است که پس از دو انقلاب ارتباطی جهانی،
یعنی، چاپ به‌عنوان اولین انقلاب ارتباطی و رایانه‌ها به‌عنوان دومین انقلاب ارتباطی، در وضعیت کتابداری، اطلاع‌رسانی و کتابخانه‌های بیشتر کشورهای جهان تغییرات شگرفی پدیدار گشت. این تحولات کم و بیش در همه کشورها مشهود بود و روند توسعه‌ای آن که بیشتر بر افزایش سرعت دستیابی، جامعیت بازیابی و جستجوی مدارک مرتبط تاکید داشت در کل جهان و در همه کشورها عمومیت یافت.
در آغاز قرن جدید و در شهرهای صنعتی، مردم بیش‌ازپیش درگیر زندگی در جهانی هستند که عمیقاً و اصولاً با آنچه که در آن به‌دنیا آمده‌اند تفاوت دارد. در عرض کمتر از دو دهه ما شاهد تغییرات فن‌آورانه، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در مقیاسی بوده‌ایم که به‌دنبال توجیه استفاده از «انقلاب» جهانی برای تعریف و شرح این تغییرات است. انقلاب اطلاعاتی که در دهه 1970 شروع شده و هنوز نیز کامل نشده است، روزگاری چندان مشهود نبود و پی‌آمدهای مهم‌تری بیش از تغییر صِرف یک حکومت یا حتی تغییر کلی یک سیستم سیاسی از آن انتظار نمی‌رفت. این انقلاب تحولی اساسی در شیوة زندگی ما بوجود آورد و به روشهای مختلف هر انسان بر روی کره زمین را تحت تأثیر قرار داده است. نماد این انقلاب رایانه است که درست مانند ظهور انواع شناخته‌شده کتاب و همچنین ابداع خط، لحضه روشنی در تاریخ و بازیابی اطلاعات به‌حساب می‌آید.
باتوجه به نکات پیش‌گفته و با عنایت به اینکه بررسی وضعیت کتابداری و اطلاع‌رسانی در دو یا چند کشور بدون‌توجه به پیشینه تاریخی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی آن کشورها میسر نخواهد بود، در این نوشتار تلاش خواهد شد تا با نگرشی تاریخی و پی‌گیری فرآیندهای کتابداری و اطلاع‌رسانی، وضعیت کتابداری و کتابخانه‌ای در دو کشور ایران و ژاپن بررسی گردد.
پیشینه کتابداری در ایران
پیش از انقلاب اسلامی
ایرانیان در تمام دوره‌های تاریخی به کتاب و کتابخانه علاقه داشته‌اند. روزگاری در تخت جمشید کتابخانه بزرگی وجود داشت که در آن هزاران لوحه گلی نگهداری می‌شد. لوحه‌های گلی یافت‌شده در تخت‌جمشید و فسا شاهدی معتبر بر وجود کتابخانه‌های عظیم در ایران باستان است. کتابخانه اردشیر بابکان و کتابخانه جندی‌شاپور، دو کتابخانه دیگر در گذشته تاریخی کشور ایران هستند. پس از اسلام و با رشد فزاینده مساجد، کمتر مسجدی وجود داشته است که در آن کتابخانه‌ای وجود نداشته باشد. کتابخانه نوح‌ابن‌منصور و عضدالوله دیلمی از کتابخانه‌های مشهور در دوره پس از رواج اسلام در ایران می‌باشند(گنجی، 1379).
شاید اولین خدمات کتابخانه‌ای در ایران فقط امانت کتاب بوده است. به‌هرحال رشد فزاینده دانش، تغییر در نیازهای اطلاعاتی خوانندگان و توسعه فن‌آوری‌های اطلاع‌رسانی باعث شد تا فعالیتهای کتابخانه از امانت صرف کتابها خارج شده و به‌سوی خدمات نوین کتابداری گرایش یابند. شاید بتوان گفت که تاریخچه کتابداری ایران به حدود 15 قرن پیش یعنی همزمان با ظهور اسلام بازمی‌گردد (فرج‌پهلو، 1373، ص.2). اما خدمات نوین کتابداری در ایران و برنامه‌ریزی‌های مستقل در این حوزه به سال 1316 باز میگردد. در این سال اولین دوره کلاسهای آموزش کوتاه‌مدت کتابداری در دانشسرای عالی تهران برگزار شد و برحسب ضرورت در سایر مراکز آموزشی مشابه نیز ادامه یافت (کیانی خوزستانی، حسن، ص. 36). در سال 1331 یک دوره آموزش کتابداری در دانشگاه تهران برگزار شد. آقای جوزف اشتوم فل اتریشی و خانم مارگارت گلیور آمریکایی برای تدریس در این دوره دعوت شدند که در محل سابق دانشکده ادبیات و دانشسرای عالی دانشگاه تهران، این دوره پنج ماهه را برگزار کردند (آموزش، 1349). همچنین در سال 1338 و به همت ناصر شریفی اولین کتابدار ایرانی با درجه دکتری، چند دوره کوتاه‌مدت کتابداری برگزار شد(هاروی، 1989).
در سال 1345، و همزمان با تاسیس انجمن کتابداران ایران، اولین دوره کامل آموزش کتابداری در سطح فوق‌لیسانس در دانشگاه تهران تصویب و برگزار شد. در سال 1347 و با همکاری پروفسور مانگالا، کتابدار هندی، دوره لیسانس کتابداری در دانشگاه آذرابادگان تبریز برگزار شد و در سال بعد یک دوره فوق‌لیسانس کتابداری نیز در این دانشگاه راه‌اندازی گردید. در سال 1348، اولین دوره فوق‌دیپلم کتابداری در مدرسه عالی ایران زمین برگزار شد. در سال 1350 اولین دوره کلاسهای کوتاه‌مدت در کتابخانه ملی ایران برگزار شد. مدت این کلاس‌ها یک ماه بود. یک دوره آموزش سه ساله کتابداری از سال 1352 تا 1354 در ایران برگزار گردید که بر اساس آن 39 مدرس در شش استان کشور به آموزش کتابداری مشغول شدند(انصاری، 1354). در سال 1353 در دانشگاه شیراز گروه کتابداری تاسیس شد و ابتدا دوره فوق‌لیسانس کتابداری و از سال 1356 دوره لیسانس این رشته برگزار شد. دانشگاه جندی شاپور اهواز که دوره کهاد کتابداری را برگزار می‌کرد در سال 1356 یک دوره فوق‌لیسانس کتابداری را برگزار کرد. همچنین در مهر ماه سال 1357 دانشگاه متحدین (الزهراء فعلی) به کمک جان هاروی اولین دوره فوق‌لیسانس کتابداری خود را برگزار کرد(هاوی، 1981).
پس از انقلاب اسلامی
پس از انقلاب اسلامی و به‌دلیل انقلاب فرهنگی تمام دانشگاه‌های کشور تعطیل شد. بنابراین، همه دوره‌های کتابداری در دانشگاه‌ها نیز به تبع آن از کار خویش بازماندند. در سال 1361 دانشگاه‌ها برای دانشجویانی که تحصیل آنان متوقف مانده بود بازگشایی شد. در سال 1362 و با تصویب شورای عالی برنامه‌ریزی آموزشی، دوره جدید کاردانی کتابداری آغاز شد. در دانشگاه‌هایی چون تهران، شیراز، اهواز، مشهد و تبریز دوره‌های کاردانی کتابداری برگزار شد. در سال 1366 دانشگاه‌های تهران، شیراز، اهواز، اصفهان، مشهد و تبریز آمادگی خود برای برگزاری دوره‌های کارشناسی کتابداری را اعلام کردند. در سال 1368، دانشگاه‌های تهران، شیراز، اهواز و تبریز دوره کارشناسی کتابداری را برگزار کردند. از این چهار دانشگاه، فقط در دانشگاه اهواز دوره لیسانس کتابداری با گرایش علوم پایه و در سه دانشگاه دیگر این دوره با گرایش علوم انسانی دایر گردید.
از چند سال قبل به بعد (1365 به بعد) در دانشگاه‌های تهران، شیراز، تربیت مدرس، علوم پزشکی ایران، آزاد اسلامی و شهید چمران اهواز دوره‌های کارشناسی ارشد دایر است. از سال 1370 دوره دکتری این رشته در دانشگاه آزاد اسلامی برگزار شده و تاکنون چند دوره از دانشجویان آن فارغ التحصیل شده‌اند. در سال 1374 شورای برنامه‌ریزی ستاد انقلاب فرهنگی جواز راه‌اندازی دوره دکترای کتابداری در دانشگاه شیراز با همکاری دانشگاه فردوسی مشهد را صادر کرد (تصویب، 1377). این دوره از سال 1378 در دانشگاه شیراز با 5 دانشجو و دانشگاه مشهد با 2 دانشجو آغاز شد. اکنون دانشگاه مشهد نیز مجوز برگزاری مستقل این دوره را دریافت کرده و دانشگاه تهران نیز با پذیرش 4 دانشجو، از بهمن ماه 1380 دوره دکترای کتابداری و اطلاع‌رسانی را برگزار خواهد کرد.
در کنار دوره‌های دانشگاهی، مؤسساتی چون مرکز اسناد و مدارک علمی، کتابخانه ملی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزارت آموزش و پرورش و سایر دانشگاه‌ها، کارگاه‌ها و دوره‌های کوتاه‌مدت کتابداری برگزار شد. مرکز اسناد و مدارک علمی از سال 1360، چهار دوره عمومی آشنایی با خدمات و فعالیتهای کتابداری و اطلاع‌رسانی و دو دوره تخصصی نمایه‌سازی را برگزار کرد. معاونت پژوهشی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با همکاری سازمان جهانی بهداشت در سال 1371 کارگاهی را درزمینه آموزش کتابداری برگزار کرد (سینایی، 1355) . اداره کل آموزش‌های ضمن‌خدمت وزارت آموزش و پرورش استان تهران در سال 1371 دوره‌ای را در 120 ساعت برای آموزش کتابداران شاغل در آن وزارتخانه برگزار کرد. همچنین در همین سال دوره کوتاه‌مدت آموزش کتابداری در وزارت فرهنگ و آموزش عالی برای افزایش سطح علمی-تخصصی کتابداران شاغل در کتابخانه‌های عمومی برگزار شد (حمزه‌پور، 1377). پس از آن تاریخ این دوره هر ساله به‌صورت پیوسته برگزار شده است.
کتابخانه ملی
در ایران کتابخانه ملی در راس سایر کتابخانه‌ها قرار دارد. معمولاً دونسخه از کتابهای تازه انتشاریافته به کتابخانه ملی اهدا شده تا فهرست‌نویسی و در آن نگهداری شود. کتابخانه ملی ایران در سال 1316 در تهران گشایش یافت. از سال 1346 زیر نظر وزارت فرهنگ و هنر (وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی فعلی) قرار داشت. اکنون کتابخانه ملی زیر نظر مستقیم رئیس‌جمهور قرار دارد و رئیس‌جمهور رئیس کتابخانه را تعیین می‌کند. بودجه کتابخانه ملی را دولت تامین می‌کند و اداره آن بر عهده هیات امنای کتابخانه است. حفظ و نگهداری کلیه آثار فکری کشور و کمک به پیشرفت نظام کتابخانه‌ای کشور از جمله وظایف کتابخانه ملی است(اجلالی، 1378).
پیش از انقلاب اسلامی کتابخانه ملی از ده بخش تشکیل شده بود که عبارتند از: بخش نسخ خطی، بخش مبادلات بین‌المللی، بخش دریافت و سفارش، بخش مبادلات داخلی، بخش مرجع و ایرانشناسی، بخش مخزن و کتابهای چاپی، بخش فهرست‌نویسی، بخش کتابشناسی، بخش میکروفیلم و بخش ادواری‌ها .(Umapathy,1978) بر اساس طرح جدید، کتابخانه ملی از دو معاونت، معاونت اطلاع‌رسانی و معاونت پردازش و پژوهش تشکیل شده است.
ساختمان قدیمی این کتابخانه در خیابان سی تیر در تهران واقع است. ساختمان جدید کتابخانه ملی ایران که در اراضی عباس‌آباد در زمینی به وسعت 000/62 متر مربع در حال ساخت است، "مهم‌ترین ساختمان عمومی است که در دوران پس از انقلاب اسلامی ایران در دست احداث است. ... ساختمان کتابخانه حدود 000/90 متر مربع زیربنا دارد و در شرایط عادی می‌تواند تا حدود 4 میلیون جلد و درصورتی‌که از سیستم قفسه‌بندی فشرده یا ربات استفاده شود تا 7 میلیون جلد کتاب و نشریات ادواری را در خود جای دهد" (کتابخانه، 1375). به‌گفته مسئولان کتابخانه، فاز اول ساختمان در نیمه اول سال 1381 بازگشایی خواهد شد. اکنون بالغ بر 000/90 کتاب فهرست‌شده در این کتابخانه وجود دارد.
کتابخانه ملی علاوه بر انتشار کتابشناسی ملی، که اکنون بر روی دیسک نوری منتشر می‌شود، شماری از کتابها و راهنماها را نیز منتشر کرده است. نشریه فصلنامه کتاب از انتشارات کتابخانه ملی است که منظماً و به‌صورت فصلی منتشر می‌شود. اکنون ناشران موظف‌اند تا کتابهای در دست چاپ خود را پیش از انتشار و بعد از دریافت مجوز انتشار از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، برای فهرست‌نویسی پیش از انتشار (فیپا)به کتابخانه ملی، کتابخانه دانشکده علوم دانشگاه تهران، یا پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تحویل نمایند. فیپا باید در پشت صفحه عنوان کتابها چاپ شود.
کتابخانه‌های عمومی
نقش کتابخانه عمومی در ایران ایجاد فرصت‌هایی برای خودآموزی، تشویق و ترویج مطالعه و کمک به ارتقای سطح فرهنگی و اجتماعی جامعه است. در ایران سه نوع کتابخانه عمومی (دولتی، مردمی و مشارکتی) وجود دارد اما کتابخانه‌های عمومی دولتی رواج بیشتری دارد. تعداد کتابخانه‌های دولتی تا پایان سال 1374 بالغ بر 990 کتابخانه بوده است (میرحسینی، 1375). اکنون نزدیک به 1500 کتابخانه عمومی در سرتاسر کشور وجود دارد. تمام کتابخانه‌های عمومی زیر نظر هیات امنای کتابخانه‌های عمومی کشور فعالیت می‌کنند. بودجه این کتابخانه‌ها از بودجه جاری دولت تامین می‌شود. برای آموزش ضمن‌خدمت کتابداران شاغل در کتابخانه‌های عمومی، دوره‌های منظم آموزشی (به مدت یک هفته یا 10 روز) در طول سال و در استان‌های مختلف برگزار می‌شود. هیات امنای کتابخانه‌های عمومی کشور مسئولیت برگزاری این دوره‌ها را برعهده دارد.
کتابخانه‌های کودکان
پیش از انقلاب، کتابخانه کودکان و نوجوانان در ایران نسبت به سایر کتابخانه‌ها پیشرفته‌تر و توسعه‌یافته‌تر بوده است. کتابخانه‌های کودکان زیرب نظر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان قرار دارد. پیش از انقلاب، 28 کتابخانه کودک در تهران، 118 کتابخانه کودک در سایر استان‌ها و 40 کتابخانه سیار وجود داشته است (Umapathy,1978) . کتابخانه‌های کودکان اغلب با ساختمان
؛Bµزیبا و مناسب در پارک‌ها واقع شده‌اند. مؤسسه مرکزی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان وظیفه انتخاب، سازماندهی، و ارسال کتاب به سایر کتابخانه‌های کودکان را برعهده دارد. اکنون نیز کتابخانه‌های کودکان همچنان به فعالیت خود ادامه می‌دهند اما با مشکلاتی چون کمبود بودجه کافی، نداشتن نیروهای متخصص و عدم برنامه‌ریزی روبرو هستند.
کتابخانه‌های دانشگاهی
اکنون در اغلب دانشگاه‌ها و دانشکده‌ها، کتابخانه وجود دارد. دانشگاه‌هایی چون تهران، مشهد، شهید چمران اهواز، اصفهان و کرمان علاوه بر کتابخانه‌های دانشکده‌ای، دارای کتابخانه مرکزی نیز می‌باشند. تقریباً همه کتابخانه‌های دانشگاهی از مجموعه‌های مناسبی برخوردارند. امانت بین‌کتابخانه‌ای در بین کتابخانه‌های دانشگاهی از رواج چندانی برخوردار نیست. هرچند نظام سازماندهی در اغلب کتابخانه‌های دانشگاهی، نظام رده‌بندی کنگره (LC) است اما هنوز در برخی از کتابخانه‌ها نظام رده بندی دیویی است. می‌توان گفت که تقریباً همه منابع کتابی در کتابخانه‌های دانشگاهی فهرست‌نویسی شده و دسترسی به منابع ازطریق برگه‌دان میسر است. با ورود رایانه در عرصه کتابداری و اطلاع‌رسانی، اکنون بسیاری از کتابخانه‌های دانشگاهی منابع خود را به رایانه‌ای وارد کرده و امکان جستجوی منابع کتابخانه‌ای خود ازطریق رایانه را فراهم آورده‌اند.
کتابخانه‌های مدارس
آموزش مدرسه‌ای در ایران در یک دوره دوازده ساله انجام می‌شود. این آموزش، دوره 5 ساله دبستان، دوره 3 ساله راهنمایی، دوره 3 ساله دبیرستان و دوره یک ساله پیش دانشگاهی را دربر می‌گیرد. باتوجه به جوان‌بودن میانگین سنی جامعه، تعداد دانش‌آموزان نیز بسیار زیاد است. متاسفانه و علیرغم اهمیت نقش کتابخانه در این دوره کتابخانه‌های مدارس در ایران چندان پیشرفته نیستند و عموماً فاقد کتابدار می‌باشند. بیشتر کتابخانه‌های مدارس از یک قفسه کتاب تجاوز نمی‌کند. به جز در شهرهای بزرگی چون تهران، اصفهان، مشهد و شیراز، در سایر استان‌ها کمتر کتابخانه بزرگ مدارس را می‌توان شاهد بود. اغلب کتابخانه‌های مدارس موجود، از نظام سازماندهی مشخصی برخوردار نیستند. درواقع، مجموعه‌های آنها فهرست نشده‌اند. در سال 1351 وزارت آموزش و پرورش تاکید داشت که مدارس 15 درصد از شهریه خود را به کتابخانه اختصاص دهند اما پس از انقلاب چنین دستوری وجود ندارد. برای کتابخانه‌های مدارس بودجه ثابت و مشخصی درنظر گرفته نشده است.
کتابخانه‌های تخصصی
در ایران نمونه‌های بسیار مناسبی از کتابخانه‌های تخصصی وجود دارد. کتابخانه‌هایی چون کتابخانه آستان قدس رضوی، کتابخانه منطقه‌ای شیراز، کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی ایران، کتابخانه مرکزی شرکت ملی نفت ایران، کتابخانه بانک مرکزی ایران، کتابخانه حوزه علمیه قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، کتابخانه سازمان برنامه و بودجه، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه وزارت امور خارجه و مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران از نمونه‌های این نوع کتابخانه می‌باشند. در اغلب کتابخانه‌های یادشده علاوه بر اشتغال کتابداران متخصص و ارائه خدمات مناسب کتابداری و اطلاع‌رسانی، ازنظر غنای مجموعه‌های خود نیز بی نظیر می‌باشند. علاوه بر نمونه‌های یادشده، در بسیاری از وزارتخانه‌های کشور کتابخانه‌های تخصصی وجود دارد.
وضعیت کتابداری در ژاپن
وضعیت آموزش کتابداری
کشور ژاپن در قرن 3 بعد از میلاد، و ازطریق محققان کره‌ای به شخصیت‌های چینی معرفی شد. در قرن 4 میلادی تعدادی از پناهندگان سیاسی کره به تابعیت ژاپن درآمدند و مذهب و فرهنگ خود را به جامعه ژاپن وارد کردند( کتاب سبز، 1364).
قدیمی‌ترین کتاب تاریخ ژاپن به زبان کانجی است که در سال 712 میلادی گردآوری شده است. چاپ‌هایی از احکام بودایی هیاکو مانتو بر روی صفحات فلزی و قطعات چوبی در سال 770 چاپ شده‌اند. فرهنگ بودایی توسط امپراطور، درباریان و اشراف ژاپن پذیرفته شده بود. برخی از آنان به آموزش و جمع‌آوری طومار برای کتابخانه‌هاعلاقمند بودند. آنتویی این (نارا) از ایزونوکامی نویاکانسوگا(781-729) و کوباادن از سوگاوارا میچی‌زان ، مجموعه‌هایی خصوصی درباره بودیسم و کنفوسیوسیانیسم بودند و محققان می‌توانستند به آنها دسترسی داشته باشند. اغلب از مجموعه نارا که به صورت سیستم قفسه باز اداره می‌شد به‌عنوان شاهدی بر این مدعا استفاده می‌شود که این مجموعه اولین کتابخانه عمومی در ژاپن بوده است.
در دوره سامورایی و در نیمه دوم قرن 13، طایفه هوجو کتابخانه کانازاوابونکو را تاسیس کردند. این مجموعه که بیش از ده هزار منابع بودایی بر روی طومار بود مورداستفاده محققان قرار می‌گرفته است. مدرسه آشی‌کاگات گاکو که در آن غیب‌گویی تدریس می‌شد در سال 1432 بازگشایی شد. مجموعه غنی و عظیم کتابخانه‌ای این مدرسه محققان سراسر کشور ژاپن را به خود جذب می‌کرد. همچنین، در سال 1590، شوگان توکوگاوا ای‌یاسو که خود یکی از طلبه‌های معتقد به فلسفه کنفوسیوس بود، از محققان برای چاپ کتاب دعوت کرد و کتابها و منابعی که در طول جنگهای داخلی پراکنده شده بود را جمع‌آوری نمود. بعلاوه، او کتابخانه‌ای خصوصی به‌نام مومی‌جی‌یاما بونکو داشت
(کون، 1993).
در دوره ادو (1868-1590) ژاپن به صورت ملوک‌الطوایفی و زیر نظر شوگان اداره می‌شد. شوگان‌ها مدارسی محلی که دارای کتابخانه با کتاب‌هایی چاپی بود را دایر کردند. مدارس کوچک خصوصی وجود داشت که به کودکانی از طبقات غیرشوگان تعلیمات ابتدایی خواندن و نوشتن را آموزش می‌دادند. نکته قابل توجه آنکه در دوره قبل از دوره ادو، قرض دادن کتاب از کتابخانه به تجارتی بدل شده بود. کتابفروش‌ها بسته‌های کتاب را به خانه مشتریان برده و در ازای تحویل مبلغی را دریافت می‌کردند. در دوره ادو بیش از 2000 ناشر در سراسر ژاپن فعالیت داشتند که تجارت آنان نیز بسیار سودمند بوده است.
در سال 1872، اولین کتابخانه سلطنتی توسط دولت تاسیس شد. مجموعه این کتابخانه، از مجموعه‌های مدرسه هوشی زاکا و دیگر مؤسسات حکومتی تشکیل شده بود. در همین سال و با اجباری‌شدن تحصیلات عمومی، در هر استان یا نواحی زیرنظارت دولت، مراکز تربیت معلم تاسیس شد. در سالهای بعد کتابخانه‌های استانی به کتابخانه‌های مرکزی بدل شدند. در سال 1892 انجمن کتابداری ژاپن تاسیس شد. انجمن کتابداری ژاپن تنها مؤسسه عمومی در کشور ژاپن است که همه انواع کتابخانه‌ها را زیر پوشش خود دارد. این انجمن 5500 عضو حقیقی (شامل افراد) و 2200 عضو حقوقی (شامل مؤسسات و سازمان‌ها) دارد. مجله انجمن به‌نام توشوکان زاس‌شی به‌صورت ماهانه منتشر می‌شود. سایر انجمن‌های عبارتند از: انجمن کتابخانه‌های دانشگاه‌های خصوصی (1930)، شورای کتابخانه‌های دانشگاه ملی (1924)، انجمن مدرسه کتابداری ژاپن (1950)، انجمن کتابخانه‌های تخصصی ژاپن (1952)، شورای ملی کتابخانه‌های عمومی ژاپن (1967) و انجمن کتابخانه کالج‌های خصوصی (Japan,1985) .
در دوره تای شو(1925-1912) تعداد کتابخانه‌های عمومی ژاپن افزایش یافت. در اولین سال از حکومت تای شو 445 کتابخانه و در آخرین سال از دوره تای‌شو 4337 کتابخانه وجود داشت اما تعداد کتابها در این کتابخانه‌ها کم بود و به‌طور متوسط به 2000 جلد در هر کتابخانه می‌رسید. تا پیش از جنگ جهانی دوم رشد کتابخانه‌ها از ثباتی نسبی برخوردار بود به‌طوری که تعداد آنها به 4794 کتابخانه رسید. در طول جنگ و با بمباران و حملات هوایی، بسیاری از کتابخانه‌ها در آتش سوختند. تقریباً بیش از نیمی از مجموعه‌های کتابخانه‌های مرکزی استان‌ها
و حدود 80 درصد از مجموعه کتابخانه‌های شهرداری‌ها نابود شدند (Statistical, (1999 . پس از جنگ جهانی و با همکاری یک هیات آموزشی از آمریکا، کتابخانه‌های ژاپن دوباره توسعه یافتند.
در سال 1921، مؤسسه آموزش کتابدار و زیر نظر وزارت آموزش در توکیو تاسیس شد. قبل از جنگ جهانی دوم این مؤسسه تنها مؤسسه آموزش کتابدار در سطح دبیرستان بود. مؤسسه یادشده تا سال 1964 که به کالج ملی کتابداری بدل شد، 1530 کتابدار را آموزش داد. پس از تبدیل‌شدن به کالج، یک دوره دو ساله کتابداری و یک دوره یک ساله برای فارغ‌التحصیلان کارشناسی دانشگاه‌ها برگزار کرد. این کالج در سال 1980 دوباره سازمان یافت و به دانشگاه ملی کتابداری و اطلاع‌رسانی تبدیل شد. درهمین زمان محل آن از توکیو به تسوکوبا انتقال یافت.
در سال 1951 مدرسه کتابداری ژاپن در دانشکده ادبیات دانشگاه کیو و با همکاری مؤسسه کتابداری آمریکا و بنیاد راکفلر تاسیس شد. این مدرسه اولین مدرسه کتابداری در سطح دانشگاه بود که برای آموزش حرفه کتابداری در سطح ژاپن تاسیس شده بود. در اولین سالهای تاسیس این مؤسسه، آمریکایی‌ها برنامه‌های آموزش کتابداری و اطلاع‌رسانی را اداره کرده و دوره‌های آموزشی آن را برگزار می‌کردند. در سال 1984 در دانشگاه‌ای‌چی شوکوتوکو که دانشگاهی ویژه زنان بود، یک دپارتمان علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی تاسیس شد.
کتابخانه ملی ژاپن
در سال 1947، کوکوریتسو کوکایی توشوکان - کتابخانه مجلس شورای ملی تاسیس شد که وظایف کتابخانه ملی را برعهده دارد. این کتابخانه در اصل برای ارائه خدمات به اعضای شورا بنیان نهاده شد اما عموم مردم نیز می‌توانند از خدمات آن بهره گیرند. این کتابخانه یک مرکز کتابشناختی با امتیاز قانونی برای ذخیره انتشارت داخلی و اداری در ژاپن است. ساختمان آن با زیرزمین دارای مساحتی به وسعت 73674 متر و با گنجایش 000/500/4 جلد مدرک است که در دهه 1990 گسترش چشمگیری یافت. کتابخانه مجلس ملی دارای 6 دپارتمان و اداره است. در اواخر دهه 1980، این کتابخانه تقریباً 000/100/5 جلد کتاب، 500/115 عنوان نشریه ادواری، 000/328 نسخه نقشه، 500/313 دیسک صدا، 000/170 حلقه میکروفیلم، 000/645/1 برگ میکروفیش، 000/240 پایان‌نامه دکتری و 000/51 کتاب به خط بریل است. سالانه بیش از 000/400 مراجعه‌کننده (1600 نفر در روز) از این مجموعه استفاده می‌کنند.
به‌طور کلی در سراسر کشور سیستم امانت بین‌کتابخانه‌ای وجود دارد. کتابخانه شورای ملی کتابها را به هر کتابخانه، اعم از عمومی، دانشگاهی یا تخصصی امانت می‌دهد. اطلاعات کتابشناختی درباره ذخیره قانونی انتشارات، بر روی یک نوار مغناطیسی و در قالب یک بانک اطلاعات مرکزی با نام ژاپن‌مارک قرار گرفته است. کتابشناسی ملی ژاپن که به‌طور هفتگی ویرایش، و ماهانه نمایه‌سازی می‌شود، ازجمله محصولاتی است که ژاپن‌مارک گردآوری و چاپ می‌کند. 372 کتابخانه ژاپن، ژاپن‌مارک را به‌صورت سی‌دی رام مشترک می‌باشند.
کتابخانه‌های دانشگاهی ژاپن
پس از جنگ دوم جهانی و درنتیجه اصلاح در نظام آموزش و پرورش، چهره آموزش عالی در ژاپن نیز تغییر کرد. سیستم آموزش و پرورش مختلط معمول شد، تعداد دانشجویان دانشگاه افزایش یافت و کالج‌های جوانان برای آموزش زنان جوان به وجود آمدند. در اوایل سال 1991، 95 دانشگاه ملی، 38 دانشگاه دولتی و 357 دانشگاه خصوصی وجود داشت. این دانشگاه‌ها تقریباً 000/000/2 دانشجو را آموزش می‌دادند که 34 درصد آنها را خانم‌ها تشکیل می‌داد. در این کتابخانه‌ها بیش از 000/569/1 جلد کتاب نگهداری می‌شود. برای هر دانشجو در کتابخانه‌های دانشگاهی تقریباً 134 جلد کتاب، در کتابخانه‌های محلی تقریباً 126 جلد و در کتابخانه‌های خصوصی 53 جلد کتاب جود دارد (Kon,1993) .برای تهیه منابع کتابخانه‌ای، در کتابخانه‌های دانشگاهی تقریبه 22000 میلیون ین، در کتابخانه‌های محلی تقریباً 1800 میلیون ین و در کتابخانه‌های دانشگاه‌های تخصصی تقریباً 33000 میلیون ین بودجه هزینه می‌شود. 76 درصد از خدمات کتابخانه‌ای دانشگاهی، 13 درصد از خدمات کتابخانه‌ای محلی و 27 درصد از خدمات کتابخانه‌ای در دانشگاه‌های خصوصی، رایانه‌ای شده‌اند.
بزرگترین کتابخانه ملی دانشگاهی ژاپن، کتابخانه دانشگاه توکیو است که در سال 1877 تاسیس شده است. این کتابخانه بزرگ شامل چندین کتابخانه دانشکده‌ای، بخش و مؤسسات تحقیقاتی است. قدیمی‌ترین دانشگاه خصوصی، دانشگاه کیو است. همه اعضای دانشکده و دانشجویان در همه بخشهای ساختمان آزادانه به منابع کتابخانه دسترسی دارند. برای تهیه مجلات علمی، فهرست مشترک و ایجادسیستم امانت بین‌کتابخانه‌ای، وزارت آموزش به کتابخانه‌های دانشگاهی کمک‌می‌کند.
کتابخانه‌های عمومی ژاپن
پس از جنگ دوم جهانی، کتابخانه‌های عمومی به‌عنوان نهادی مستقل تعریف شده‌اند که هدف آنها ارائه خدمات به عموم مردم ازطریق کتابها و مواد دیگر است. در کشور ژاپن دو نوع کتابخانه وجود دارد: کتابخانه‌های وابسته به دولت و کتابخانه‌های وابسته به شهرداری. در سال 1988 تعداد کتابخانه‌های دولتی و شهرداری‌ها بالغ بر 1872 کتابخانه بود که مجموعه‌ای بالغ بر 000/244/153 را دربر داشتند. امانت کتاب، خدمات مرجع، خدمات سمعی و بصری و خدمات برای کودکان، از دهه 1950 آغاز و در دهه 1960 توسعه فراوانی یافت. در سال 1970، ارئه خدمات به معلولان نیز آغاز گردید
(Statistical,1999) .
کتابخانه‌های آموزشگاهی
نظام آموزشی در ژاپن به‌صورت 6 سال در دوره ابتدایی، 3 سال راهنمایی و 3 سال دبیرستان، پس از جنگ دوم جهانی به‌تصویب و اجرا درآمد. 9 سال اول (دوره دبستان و راهنمایی) اجباری است. پس از جنگ فقط تعداد کمی از مدارس کتابخانه داشتند که معلمان علاقمند و طرفداران کتابخانه آن را اداره می‌کردند. در سال 1953 قانون کتابخانه مدرسه وضع شد و درحا حاضر بیش از 98 درصد از مدارس دارای کتابخانه هستند. اگرچه قانون کتابخانه‌ای آموزشگاهی مدارس را به استخدام کتابدار معلم ملزم می‌کرد، اما قانونی تکمیلی پیش بینی شده بود که بر اساس آن مدارس می‌توانستند به‌طور موقت استخدام این کتابداران را به تعویق بیندازند. از آنجا که به‌نظر می‌رسید این طرح به‌تدریج مانع رشد و توسعه کتابخانه‌های آموزشگاهی شود، بنابراین مورد انتقاد واقع گشت.
کتابخانه‌های مدارس ابتدایی به‌طور متوسط 5811 جلدکتاب دارند و هزینه‌های کتابخانه معادل 365000 ین (2400 دلار آمریکا) بوده است. در کتابخانه‌های مدارس راهنمایی، تعداد متوسط کتابها 6496 و متوسط هزینه کتابخانه 50500 ین بود. کتابخانه‌های دبیرستان‌ها به‌طور متوسط دارای 18241 جلد کتاب و هزینه کتابخانه 163500 ین (10900 دلار) برای دبیرستان‌های عمومی و 000/064/3 ین برای دبیرستان‌های خصوصی بود. در 68 درصد کتابخانه‌های دبیرستانی کتابدار معلمین به‌طور تمام‌وقت کار می‌کردند.
کتابخانه‌های تخصصی و مراکز اطلاع‌رسانی
کتابخانه‌های تخصصی عموماً کوچک هستند. متوسط مجموعه آنها 32000 منبع ژاپنی، 17000 کتاب خارجی، 328 عنوان مجله ژاپنی، و 225 عنوان مجله خارجی است. از هر 6 نفر کارمند شاغل در این کتابخانه‌ها تنها یک نفر تمام وقت مشغول به کار است.
مرکز اطلاع‌رسانی علوم و تکنولوژی ژاپن به‌عنوان تشکیلاتی غیرانتفاعی، در سال 1957 تاسیس شد. در سال 1988 این مرکز تقریباً 15000 عنوان مجله به زبان ژاپنی و سایر زبان‌ها را دربر داشت. وظیفه اصلی این مرکز تهیه چکیده از مجلات ژاپنی و سایر مجلات خارجی و تبدیل آنها به بانک اطلاعاتی است. این مرکز امکان جستجوی درون‌خطی بر روی اطلاعات کتابشناختی این چکیده‌ها را فرآهم می‌آورد. مرکز اطلاع‌رسانی علوم و تکنولوژی ژاپن برای پاسخ‌گویی به تقاضای فزاینده سایر کشورها، پایگاهی اطلاعاتی با نامJICST-Eرا فرآهم آورده است. این بانک اطلاعاتی، عناوین منابع ادواری ژاپنی به زبان انگلیسی و چکیده برخی از مقالات را دربر دارد.
انجمن کتابداری پزشکی ژاپن 104 کتابخانه در دانشکده‌های پزشکی را زیر پوشش دارد. امانت بین کتابخانه‌ای در کتابخانه‌های پزشکی ژاپن به‌خوبی سازمان یافته است. تقریباً در همه کتابخانه‌های پزشکی پایانه‌هایی رایانه‌ای برای ارائه خدمات درون‌خطی وجود دارد. استفاده از فن آوری دیسک نوری نیز در این کتابخانه‌ها عمومیت دارد.
نتیجه
باتوجه به آمار و اطلاعات موجود درباره وضعیت کتابداری و اطلاع‌رسانی در دو کشور ایران و ژاپن که در سطور فوق به آنها اشاره شد می‌توان گفت:
1. به‌نظر می‌رسد که وضعیت کتابداری و اطلاع‌رسانی در آغاز نسبت به کشور
ژاپن از سطح بالاتری برخوردار بوده است.
2. اگرچه جنگ جهانی دوم باعث شد تا بسیاری از کتابخانه‌های ژاپن ازبین رفته
و منهدم گردند، اماپس از جنگ جهانی و با توجه به برنامه‌ریزی دقیق این کشور،
و افزایش اهمیت و توجه به کتابخانه‌ها به سرعت وضعیت کتابخانه‌ها و
همچنین کتابداری این کشور بهبود یافته و توسعه پیدا کرد. اما پس از انقلاب
اسلامی در ایران، متاسفانه به‌علت عدم‌وجود برنامه‌ای منسجم و مدون برای
کتابخانه‌ها و کتابداری، ما تغییراتی اساسی یا تحولی بنیانی در وضعیت
کتابخانه‌ای و برنامه‌های کتابداری کشور را شاهد نبوده‌ایم.
3.کتابخانه‌های دانشگاهی ایران ازنظر توان‌های بالقوه‌ای چون سطح خدمات،
منابع موجود در آنها و همچنین نیروی متخصص شاغل، چندان از کتابخانه‌های
مشابه خود در ژاپن فاصله ندارند.
4. کتابخانه‌های مدارس در ایران قابل‌مقایسه با کتابخانه‌های مشابه خود در
کشور ژاپن نمی‌باشند. اصولاً باید گفت که در قبل و بعد از انقلاب آنگونه که باید
به کتابخانه‌های مدارس در ایران بهای چندانی داده نشده است.
5. به‌نظر می‌رسد که از نظر آموزش کتابداری و اطلاع‌رسانی و آموزش کتابداران
هر دو کشور در یک سطح قرار دارند. اما درخصوص واحدهای مورد تدریس در
دو کشور تفاوت‌هایی وجود دارد.
6. حجم مجموعه و تعداد کتابخانه‌های عمومی در ایران با موارد مشابه آنها در
ژاپن قابل‌مقایسه‌اند.
7. به‌نظر می‌رسد که تعداد، غنای مجموعه، قدمت و حجم منابع کتابخانه‌های
تخصصی در ایران به نسبت ژاپن در سطح بالاتری قرار دارد.
نویسنده
: عباس گیلوری
