کتابداری تلخ است اما...

 

کتابداری تلخ و کتابدار خسته است؛
به اندازه سکوت سنگین کتابخانه؛ دعوای اعضا در سالن مطالعه؛
به قدر نبرد دو نوجوان در مناطق کم برخوردار بر سر مجلات آشپزی؛
کلنجار فرد برخوردار برای تخفیف مبلغ ناچیز؛
به اندازه کتاب سالم رفته و برگه برگه برگشته؛
به تعداد کتاب های ناموزون هنر و رمان های عامه پسند؛ قفسه های درهم و خاک گرفته؛
به تعداد محتوای تولید شده عامه ناپسند در فضای مجازی و داد و ستد لایک میان فقط، همکاران؛
به تعداد اعضای جعلی و امانت‌های خیالی و برنامه‌های پوشالی؛
و به طول سال‌ها ماندن، تنها برای پاسخ به حتی یک سوال تا تمام تلخی ها پایان یابد؛

جشنواره رضوی و صرف هزینه‌های بدون بازگشت

ده دوره از جشنواره کتابخوانی رضوی را پشت سر گذاشتیم؛ جشنواره‌ای که با هدف ترویج فرهنگ رضوی، مطالعه و استقبال هرچه بیشتر از کتابخانه‌های عمومی شروع به کار کرد ولی به مانند خیل عظیم برنامه‌های فرهنگی نهاد دچار ضعف ساختاری، آمارسازی و عدم توجه به جذابیت‌های معمول برای جذب عموم گردید.
بی‌تردید یکی از راه‌های ترویج کتابخوانی و اشاعه خدمات کتابخانه‌های عمومی، برگزاری مسابقات کتابخوانی و ترغیب عموم برای شرکت در آن می‌باشد. ولی آنچه در مورد این جشنواره و البته بسیاری دیگر از برنامه‌های فرهنگی نهاد اتفاق می‌افتد مغایرت میان واقعیت بطن ماجرا و نتیجه منتشر شده می‌باشد.

و اما چگونه اینگونه می‌شود:
۱. عدم شناخت مخاطبین اصلی کتابخانه‌های عمومی؛ روزگار کنونی مخاطبین کتابخانه‌های عمومی به دلیل دسترسی به کتابخانه‌ها و فروشگاه‌های کتاب الکترونیکی و البته امکان دانلود نامحدود کتاب به صورت رایگان از اینترنت (هرچند غیرقانونی و غیراخلاقی)  محدودتر از گذشته هستند که به آن توجه نشده است.
۲. معمولا برای ترغیب افراد به شرکت در هر مسابقه‌ای جوایز ارزنده‌ای در نظر گرفته می‌شود که جشنواره رضوی از این قاعده مستثناست که جوایز در خوری برای آن پیش‌بینی نشده است.
۳. هزینه هنگفت تبلیغات جشنواره شاید در مقابل هزینه‌های صورت گرفته در سازمان‌های دیگر ناچیز باشد ولی با توجه به بودجه نهاد مبلغ سنگینی‌ست که به اداره‌های کل استانی تحمیل می‌گردد و فارغ از این مسئله قطعا مصداق اسراف است و نامقبول.
۴. دعوت به شرکت در جشنواره توسط برخی مسئولینی که معمولا بر حرف آن‌ها تره خرد نمی‌شود همان کوبیدن آب در هاون است؛ گاهی کمی خلاقیت و آزمودن راه‌های جدید، موثر واقع می‌شود.
۵. آمار، آمار، آمار؛ آمارسازی آفتی که تیشه بر ریشه برنامه‌های فرهنگی نهاد زده و تا زمانی که وجود آن را منکر شویم نباید انتظار دریافت بازخورد مستند و مستدل از برنامه‌های فرهنگی داشته باشیم.
سرانجام مسیری که انتخاب کردیم به وضوح قابل مشاهده است، اگر جسارت روبه‌رو شدن با واقعیت را در خود تقویت کنیم.

 

کتابداران بازنده بازی بیانیه ها

گفتگوی نه چندان دوستانه میان رئیس کمیسیون اصل نود مجلس شورای اسلامی و نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، هرچند در ظاهر تداعی کننده توجه به اهمیت کتابخانه و کتابداران است ولی بازنده اصلی این صدور بیانیه‌ها دقیقا کتابداران و امور مربوط به کتابخانه‌های عمومی هستند. بحث قدیمی و تکراری معیشت کتابداران، به عنوان قشر مظلومی که هیچ نام و نشانی از آن‌ها حتی در افکار عمومی یافت نمی‌شود به نظر تنها شبیه به یک بازی می‌ماند به طوریکه در تمام عمر نهاد کتابخانه‌ها، راه به جایی نبرده و گویی کم اهمیت‌ترین مسئله جامعه فرهنگی کشور است.

بر حسب قاعده باید از نماینده مجلس که پیگیر مطالبات و حق و حقوق کتابداران است تشکر کرد کمااینکه ایشان از ابتدای حضورش در مجلس شورای اسلامی بارها به شکایات مطرح شده کتابداران اشاره نمودند ولی اینکه در جایگاه یک مسئول تنها به پیگیری کلامی بسنده کرده و زحماتش بیش از اینکه جنبه عملی داشته باشد به مثابه تبلیغ و نمایش می‌ماند، محل تردید است.
در مقابل هرچند در این زمینه انتظار از نهاد نیز بیشتر است با این وجود نمی‌توان منکر اشکال در قانون تاسیس این مجموعه و محدودیت‌های قانونی موجود شد به طوریکه تنها راهی که پیش پای مسئولین نهاد برای احقاق حقوق کتابداران گذاشته شده، رایزنی با نمایندگان مجلس می‌باشد که قدرت اجرایی هم ندارند. اینگونه می‌شود که باید تنها نظاره‌گر بحث و جدل میان مسئولینی بود که شناخت کافی از وضع خدمتگذاران فرهنگ ندارند.
شاید بتوان گفت که نهاد کتابخانه‌ها به مانند فرزند کوچک یک خانواده از هم گسیخته می‌باشد که هیچ یک از طرفین مسئولیت او را عهده‌دار نمی‌شود مگر زمان ارائه آمار و محاسبه بازخورد که چندین قیم و دایه مهربان‌تر از مادر پیدا می‌کند.
قضاوت آنچه گذشته و از پشت پرده آن خبر نداریم، باشد برای مطلعین، و تنها آنچه در ظاهر مشاهده می‌شود را بیان می‌کنیم و اکنون که بحث کتابداران داغ است به اتفاقات مثبت برای آینده نهاد امید داریم.

 

کتابخانه های عمومی؛ کمیت یا کیفیت

تعداد کتابخانه های عمومی در کشور هر چند که همچنان به نسبت استاندارد جهانی قابل قبول نمی‌باشد و به گفته منابع معتبر برای رسیدن به این استاندارد باید ارتقای پنج برابری داشته باشیم، با این وجود نباید کیفیت را فدای کمیت کنیم.

بر اساس اطلاعات موجود حداقل در شهرهای بزرگ، اگر به لحاظ نسبت فضای کتابخانه‌ای به جمعیت، شرایط خوبی نداشته باشیم، چندان هم اوضاع بدی نداریم ولی اشکال اساسی در خدمات دهی عمومی و جذب مخاطب است که این چنین با ضعف فرهنگی و حد پایین سرانه مطالعه روبرو هستیم. خدمات‌دهی و جذب مخاطب را باید الویت اصلی وظایف کتابخانه‌های عمومی دانست و به تبع آن طرح و برنامه شکل‌گیری تا خط مشی فعالیت‌ها را تدوین نمود. متاسفانه آنچه می‌بینیم با آنچه باید بسیار متفاوت است به طوریکه:

1. مکان اغلب کتابخانه‌های عمومی به لحاظ دسترسی، آرامش محیط و مَعبر بودن با استانداردها بسیار فاصله دارد. به عنوان مثال، معمولا کتابخانه‌های عمومی در ایران، جنب یا داخل پارک‌ها قرار گرفته‌اند که به لحاظ بصری و دسترسی موقعیتی ایده‌آل به نظر می‌رسد در صورتی که پارک در شرایط استاندارد و سالم قرار داشته باشد که متاسفانه اکثر پارک‌ها از نظر سلامت اجتماعی و فرهنگی زیر خط فقر می‌باشند. این چنین نیز هست که زمین‌های واگذاری شده جهت احداث کتابخانه، زمین‌های با ارزشی نیستند که اگر بودند به کتابخانه‌ها اختصاص نمی‌یافتند. البته نباید در این مورد از بودجه بسیار ناچیز نهاد کتابخانه‌های عمومی غافل شد.

2. طراحی و معماری کتابخانه‎‌ به لحاظ استفاده مفید از تمامی فضا، جاگیری بخش‌های مختلف، استفاده از نور طبیعی و بسیاری از موارد دیگر، دور از اصول معماری و کتابداری می‌باشد. متاسفانه جدا از اختصاص زمین در مکان‌های نامناسب، بسیاری از کتابخانه‌های عمومی در ساختمان‌هایی که با نیت کتابخانه طراحی و ساخته نشده است شکل گرفته‌اند که در صورت طراحی هدفمند با نظر مهندسین معمار و متخصصین کتابدار، نتیجه به شکل  محسوسی متفاوت خواهد بود. در حال حاضر ساختمان کتابخانه و خدمات جنبی کتابخانه‌ای در فضای بیرونی و قابل مشاهده، که خود یکی از جذابیت‌های کتابخانه باید ‌باشد، به دست فراموشی سپرده شده است.

3. نتیجه‌ مبنا قرار دادن استانداردهای جهانی به لحاظ فضای کتابخانه‌ای نسبت به جمعیت، تحت تاثیر قرار گرفتن کیفیت برای رسیدن به کمیت است. قطع به یقین، هرچه به فضا، منابع و خدمات فرهنگی کتابخانه اهمیت آماری دهیم به همان نسبت از ثمره مستند و معتبر فاصله می‌گیریم. در شرایط مالی کنونی، هزینه‌های مصرفی، هزینه خرید و نگهداری زمین و ساختمان و هدر دادن نیروی انسانی در کتابخانه‌هایی که با استقبال کمی مواجه هستند، یک اشتباه اقتصادی نابخشودنی می‌باشد.

در واقع می‌توان در هر شهر تعدادی از کتابخانه‌هایی که استقبال کمی از آن‌ها می‌شود و به نوعی بدون کارایی لازم تنها هزینه‌‌ساز هستند را تعطیل و هزینه‌های صرفه جویی شده و نیروی انسانی آن‌ها را در کتابخانه‌های مهم‌تر به کار گرفت. بدین ترتیب و باتوجه به شرایط بودجه‌ای، از کمیت کاسته و به کیفیت افزوده‌ایم و تعداد بالای کتابخانه‌های متوسط و ضعیف را به تعداد کمتر کتابخانه‌های استاندارد با خدمات‌دهی اصولی تبدیل کرده‌ایم.

در نظر داشته باشیم آمار تنها کارکرد آماری دارد، نه نتیجه‌ی کاربردی. استفاده از اعداد و ارقام زمانی مفید است که در جهت رونق کسب و کار و حرفه و هدف از پیش تعیین شده آن باشد نه اینکه تمام فعالیت‌ها و برنامه جهت بهبود اعداد و ارقام.

محاسن و معایب تعطیلی کتابخانه های عمومی

با گذشت حدود چهار ماه از شیوع بیماری کرونا، کتابخانه های عمومی که از ابتدای این همه گیری تعطیل شدند، هنوز به مرحله ارائه خدمات حضوری نرسیدند. با این وجود تعطیلی کتابخانه ها و ارائه خدمات غیر حضوری بدون پیش زمینه لازم هم، تاثیر منفی چشمگیری نداشته و فارغ از بی مکانی عده ای پشت کنکوری، نگرانی اعضایی که پیش از شیوع کرونا کتاب به امانت برده اند بابت جریمه های دیرکرد و البته دلتنگی اندک افرادی که با منابع کتابخانه های عمومی انس گرفته اند، دلیلی برای بازگشایی تا نابودی کامل کرونا وجود ندارد؛ در مقابل چه بسا عدم خدمات حضوری، بخش های خالی ردیف بودجه ای نهاد را پر کند. بدین صورت که با تعطیلی کتابخانه ها مصرف آب، برق،گاز و صد البته تلفن به صفر رسیده (البته در حال حاضر هم این هزینه ها صورت می گیرد و هم خدمات ارائه نمی شود) و این هزینه ها که در اکثر کتابخانه ها چند برابر درآمد آنها از حق عضویت می باشد، در خزانه نهاد جهت پرداخت حقوق کارمندان پس انداز می شود.

شاید رویه تا این اندازه سیاه نباشد، با این وجود باید واقعیت ها را بیان و درک کنیم تا حداقل خاکستری شویم و بمانیم. واقعیت این است که کتابخانه های عمومی جایگاه نه مهم، که متوسطی هم در امور و برنامه های فرهنگی کشور ندارد و اینگونه به نظر می رسد که بود و نبود آن جز در مواردی که پیشتر بیان شد خللی در روند فرهنگی کشور و کم و زیاد سرانه مطالعه وارد نکند.

بدون تعارف، یا از ابتدا اصول کتابداری و مدیریت کتابخانه را نمی شناختیم یا مدت هاست آن را فراموش کرده ایم، که اینگونه دست به دامان فعالیت هایی شده ایم که تنها به زیست نباتی کتابخانه منجر می شود.

"سیاه می بینیم، باشد که خاکستری شود."

حکایت همچنان باقی‌ست... (۴)

روزی روزگاری در ناکجا آباد، چند نگهبان نمای کتاب، به جهت رهایی از تعهدات و بی‌اطلاع از چند و چون کار و به یقین نادانسته و در پی خشنودی والا مقامات چنان آب در هاون کوبیده که گویی نان حلال را نشانه می‌روند‌.
کتب را ندیدند مگر بر زیر هنرها و حرفه ها، و چه شادمانند که خدمت می‌نمایند.
نادانی از سر تجسس سوالی نمود که ای بزرگواران آش دوغ را با چند کتاب برابری می‌کند؟ خانم والده هفت روزی، هشت وعده آن را به خوردمان می‌دهد؛ خود گمان می‌برم نیمی از ادبیات روس را بلعیده‌ام.
یکی از نگهبان نماها بفرمود که گمان می‌برم لب به تمسخر ما گشوده‌ای.
نادان بگفت: خشنودم که دانستی.

بازتاب واقعیت در هفته کتاب

نهاد کتابخانه های عمومی که یکی از معدود دستگاه های فرهنگی ارائه دهنده خدمات به عموم جامعه می باشد که در تصمیم گیری، سیاست گذاری، برنامه ریزی و بودجه بندی پایین ترین حد اختیارات را در بین سازمان ها و نهادهای فرهنگی عمومی و غیر عمومی دارد. آنچه از خط مشی عملی نهاد و تعریف کتابخانه های عمومی متصور می شود، فعالیت بر اساس خواست و نیاز عموم و ارائه خدمات به تمام اقشار جامعه می باشد که تنها بر روی برگه ای توسط قانون گذاران نوشته شده است.

اثبات این سخن چندان دشوار نیست. هفته کتاب بهترین زمان برای شناخت جایگاه نهاد کتابخانه های عمومی در ساز و کار فرهنگی کشور و اقبال عموم نسبت به آن است که البته در مورد دوم باید از استقبال طرفداران مکتب "رایگانیسم" صرف نظر کنیم. به عنوان نمونه در برنامه ای که کتابخانه ملی برای هفته کتاب با همکاری سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران و نهاد کتابخانه های عمومی در نظر گرفته، نهاد در الویت سوم همکاری می باشد و این در حالیست که طبق قانون تمام کتابخانه هایی که خدمات عمومی (عنوان عمومی) دارند باید تحت مدیریت (نظر) نهاد باشند.

چقدر ناامید کننده است که از نظر مالی و تامین منابع و امکانات هیچ ردیف بودجه ای برای نهاد در نظر گرفته نشده، در حالی که تصمیم گیری در مورد صرف منابع مالی، تهیه منابع و امکانات و ساخت و سازهای نهاد خارج از مجموعه و توسط افراد اشتباهی صورت می گیرد. قطعا در این وضعیت گل و بلبل، انتظار نمی رود کتابدارانی که  بود و نبودشان در کتابخانه توجیهی ندارد (واقعیتی است از وظایف و عملکرد کنونی کتابداران ) نقشی در تصمیم گیری ها یا حداقل تهیه منابع داشته باشند ولی حداقل در مورد مدیران نهاد انتظار بیشتری می رود. چه بسا همین عدم دخالت یا شاید هم عدم دانش کتابداری در برخی تصمیم گیرنده های مجموعه سبب مهجور ماندن نهاد کتابخانه های عمومی شده باشد. آنچه در ابتدایی ترین آموزه های علم کتابداری وجود دارد، تامین منابع و خدمات رسانی باید براساس جامعه مخاطب و جامعه هدف صورت پذیرد که این امر به جز دخالت کتابداران که شناخت کافی از جامعه کتابخانه دارند میسر نمی باشد.

به نظر مجموعه نهاد از اعتماد به نفس پایینی برخوردار است به همین جهت در شرایطی که کتابخانه های عمومی می توانند به پشتوانه حمایت عمومی جایگاه به مراتب بالاتری در جامعه داشته باشند با عملکرد ضعیف و تصمیم گیری های نادرست، تا حد سالن مطالعه تنزل یافته اند به شکلی که رسانه های پربازدید و مهم کشور در هفته کتاب (در خوشبنانه ترین حالت) اگر یادی از کتاب و کتابخوانی و کتابدار  نمایند، یا نامی از کتابخانه های عمومی برده نمی شود یا بعد از سازمان هایی آورده می شود که عمومی بودن در وجودشان نیست.

حتما عوامل و ریشه های این مشکل را ابتدا در قانون گذاران نامرتبط و بعد متولیان فرهنگ بی اطلاع باید جستجو کرد (اشکالات بسیاری در قوانین تاسیس و مدیریت نهاد وجود دارد) اما نباید ضعف مجموعه کتابخانه های عمومی و حتی کتابداران را فراموش کرد.چرا که خود مجموعه برای موجودیت و خط مشی قانونی خود احترام و اهمیت کافی را قائل نیست.

ای کاش عزیزانمون به جای تاکید روی برگزاری برخی برنامه های بی نتیجه و سطح پایین فرهنگی و افزایش کاذب اعضا و منابع، ابتدا روی دانش افزایی کتابداران و سپس استفاده از شناخت آنها از جامعه تاکید داشتند.

تنها خاصیت هفته کتاب، کتابخوانی و کتابدار هویدا شدن مشکلات عدیده ولی قابل حل کتاب، کتابخوانی، کتابداران و کتابخانه ها می باشد.

پ.ن. رایگانیسم : دوستداران هرچه مجانی است.

1404؛ چشم انداز آماری کشور

گردشگران می دانند همیشه مسیرهای بسیاری برای رسیدن به مقصد وجود دارد ولی مسیر بهتر همیشه کوتاهترین مسیر نیست؛ برای انتخاب مسیر مناسب باید امنیت، ترافیک، سرعت، طول مسیر و البته جاذبه های آن را در نظر گرفت.

شباهت بسیاری بین سفر و پیشرفت وجود دارد. همانطور که مجموعه وسایل سفر، انتخاب مقصد، انتخاب مسیر، زمان بندی و برنامه ریزی و کیلومتر کیلومتر پیمودن راه تشکیل دهنده یک سفر خوب است، برای پیشرفت هم باید ابتدا هدف را تعیین نموده و سپس بهترین راه را برای رسیدن به آن انتخاب کرده و با برنامه ریزی و مدیریت مناسب و فراهم آوری زیرساخت های مورد نیاز، قدم به قدم طبق برنامه ریزی حرکت کنیم.

شما برای رسیدن به مقصد گردشگری هیچگاه نمی توانید تا کیلومتر 10 را پیموده، از کیلومتر 10 تا 30 را در نظر نگیرید و از کیلومتر 30 به بعد ادامه دهید ولی متاسفانه با وجود اینکه در رسیدن به اهداف علمی، فرهنگی، اقتصادی و ... قانونا و عرفا نمی توانیم یکی در میان قدم برداریم ولی عموما این اتفاق می افتد. دقیقا آنچه در اجرای افق 1404 شاهد هستیم.

زمانیکه در هر زمینه ای نقطه ای را تعیین و زمانی را برای رسیدن به آن نقطه مشخص می کنیم، باید مناسب با هدف تعیین شده و رعایت اصول قدم به قدم حرکت کنیم تا به آن برسیم. آمارسازی برای رسیدن به نقطه هدف 1404 همان اتفاق ناشدنی است که ما به خوبی از پس آن برآمدیم. به طور مثال در سند چشم انداز، تعداد کتابخانه های عمومی و اعضای فعال تا سال 1404 مشخص شده و باید به آن برسیم. این اتفاق بسیار هم عالیست اما چون عقلای دست اندرکار خسته بودند و نتوانستند به چگونه رسیدن هم فکر کنند و با ساختار کنونی امکان اصولی و واقعی افزایش عضو و کتابخانه را نداریم، راهی جز آمارسازی باقی نمی ماند.

واضح است که برای افزایش تعداد کتابخانه ها، بودجه بسیاری نیاز است ولی به دلیل اینکه اصولا بودجه فرهنگی کشور بیشتر صرف سازمان ها، نهادها و اشخاص به ظاهر فرهنگی می شود، مقدار ناچیزی برای نهاد کتابخانه های عمومی باقی می ماند که نتیجه آن افزایش تعداد کتابخانه ها با ساختمان هایی مشابه انبار فروشگاه های زنجیره ای می باشد.

برای افزایش عضو فعال هم جدا از اینکه ساختمان کتابخانه باید جذابیت داشته باشد منابع نیز باید کاربردی و متناسب با نیاز مراجعه کنندگان تهیه شود که به نظر توقع بی جایی است. هرچند از حق نگذریم جناب مختارپور امکان انتخاب کتاب را برای کتابداران فراهم نمودند ولی باز هم این انتخاب آزاد نیست و باید از میان تعداد بسیار کمی کتاب مشخص شده منابع مورد نیاز را تهیه کرد و تنها مزیت آن افزایش کتاب در رده های مورد نیاز است نه کتاب های مورد تقاضا. با این شرایط ثبت نام گروهی دانش آموزان، ثبت نام رایگان با مناسبت های مختلف و در شرایط گوناگون، تمدید عضویت غیر حضوری و بدون اطلاع عضو و حتی جمع آوری اطلاعات گروهی افراد (کارمندان، دانش آموزان و ...) وثبت نام بر اساس آن بدون اطلاع آن افراد، راه های بالا بردن آمار عضویت در کتابخانه های عمومی می باشد.

با این اوصاف تا سال 1404 نه تنها پیشرفتی نخواهیم داشت بلکه در مسیری حرکت می کنیم که نزدیک شدن به آن سال دلهره آورخواهدبود.