+

نوخواهی وجود دارد اما بی برنامه هم هستیم!

عبدالحسین فرج پهلو

[e-mail]

از نظر من وضعیت کتابداری ایران روز بروز بهتر می شود چون خوشبختانه نسلی از جوانان علاقمند به این عرصه آمده اند که نقش خیلی خوبی درارتقاء‌ کمی و کیفی این رشته بازی می کنند. این نسل توانمندیهای خیلی خوبی دارند وبا مطالباتشان دیگران را هم وادار می کنند که تحرّک داشته باشند و به این ترتیب عرصة پر جنب و جوشی ایجاد کرده اند. این موضوع در سال 86 هم کاملا مشهود بود.

 همایشها و کارگاه های متعددی که در نقاط مختلف کشور از تهران گرفته تا شهرستان های دور دست، یکی از جلوه های این تحرّک بود. حرکت  جدّی تر گروه های کتابداری به سمت به روز کردن برنامه های آموزشی کتابداری که من مطالبات ذکر شده را در آن بی تأثیرنمیدانم، از گامهای چشمگیر دیگر بوده است. کتابداران هم در مقایسه با گذشته درمجموع وضع نسبتا بهتری داشته اند.

 ورود نسل جدید و جوان به کتابخانه ها روح تازه ای به کالبد کتابخانه ها است. فقط چیزی که اندکی از آن گله مندم این است که درعرصة ‌عمل، نسبتا به آن زمانی که نسل من کارمان را تازه شروع کرده بودیم،‌ روحیه های فردی کمی تغییر کرده است.  در آن زمان ها کمتر کسی برای کارهایی که انجام می دادب اصطلاح چرتکه می انداخت و افراد معمولا حساب حقوق و درآمد را از خدمتی که وظیفة خود می دانستند جدا می کردند. اما حالا بعضی وقتها در محیط های کاری مشاهده می کنید که حساب و کتابی هست و متر«حقوق و اضافه کاری» هست که کار را با آن می سنجند. البته من نمی گویم که این مطالبه حق نیست، بلکه می گویم که ما مثل معلم هستیم. یک رسالت معنوی داریم که  خدمت به جامعه است. اجر این نقش و رسالت با هیچ متر مادّی قابل اندازه گیری نیست و باید از این نظر خدارا شاکر باشیم.

و اما نقاط ضعف و قوت

 

یکی از نقاط قوّت نو خواهی و نوگرایی است. این باعث می شود که موتور این رشته دائما شتاب داشته باشد و رو به جلو حرکت کند. در این رابطه هم اساتید (به ویژه استاید فعْال) سهم دارند و هم دانشجویان. هردو به کمک یکدیگر این حوزه را به پیش می برند. اساتید راه نشان می دهند و دانشجویان راه می روند. البته نقش کتابداران شاغل را هم نباید فراموش کرد. کسانی که در عرصة‌ عمل و تجربه نقش آفرینی می کنند. اما متأسفانه اینان کمتر دیده می شوند.

 

از نقاط ضعف، باید به بی برنامگی اشاره کرد.پراکنده کاری ودوباره کاری و موازی کاری بسیار زیاد است و این باعث می شود که بسیاری از نیروها وسرمایه ها هدر رود. بایستی متولیان در این رابطه چاره ای بیندیشند. انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران در این میان می تواند نقش مهمی ایفا کند و در تجمیع نیروها وبرنامه ها عملا در حد توان خود وارد میدان شود و دیگرانی را که آنها هم می توانند مؤثر باشد به میدان بکشاند. البته کار آسانی نیست ولی حداقل می توان شروع کرد.

 

از نقاط ضعف دیگر مشکل نرم افزارهای کتابخانه ای است که متأسفانه بعد از سالها تجربه هنوز هم دچار مشکل هستند و به نظر نمی آید که به این زودی ها هم این مشکلات حل شود. البته جای جای حرکات کوچک و موفقی می بینیم، ولی در کل خیر. تأسف از این جهت است که ما برنامه نویسان طراز اول و بسیار قابلی داریم اما نوبت به کتابخانه و سیستم جامع کتابخانه که می رسد، چندان موفقیتی مشاهده نمی شود.

پیشنهادهایی برای سال اینده

 

برای بهتر شدن شرایط باید عوامل متفاوتی را نگاه کرد.  از مهمترین آنها از نظر من موارد زیر هستند:

 

1.نوگرایی هرچه بیشتردر برنامه های آموزشی کتابداری به نحوی که با نیازهای عملی کار کتابداری و نیز نیاز مراجعین کتابخانه هاو مراکز اطلاعاتی همخوانی بیشتری داشته باشند.

 

2.توجه هرچه بیشتر به کتابخانه های عمومیوتخصیص بودجه کافی به آنها به نحوی که آنها هم بتوانند خود را با جامعه و نیازهای آن هماهنگ کنند (به بیان دیگر، باید دیگ همت و غیرت شهرداریهای  محترم به جوش بیاید وسهمی را که قانون تعیین کرده است در اختیار نهادهای کتابخانه عمومی بگذارند) تاآنها هم از آن طریق بتوانند در تأمین و تجهیز این کتابخانه ها بهتر عمل کنند.

 

3.ارتقاء زیر ساخت مخابراتی کشور به منظور بهرهگیریبهتر و بیشتر از اینترنت (که بخصوص این روزها معضل بزرگی شده است. کندی سرعت وکمی پهنای باند، علیرغم آنچه که در بیانات مسئولین محترم می آید در عمل کاملا مشهوداست و عذاب آور است. دسترسی به اطلاعات آن لاین مورد نیاز محققین و مراجعین کتابخانه ها با این امکانات حتی اگر در تهران راحت باشد، مطمئنا در بسیاری ازشهرستان ها از جمله اهواز که بنده شاهد هستم بهیچوجه آسان نیست و در بسیاری ازمواقع استاد یا دانشجو پس از صرف وقت زیاد، عطایش را به لقایش می بخشندو از جستجوی خود منصرف می شوند. این وضعیت با حالتی که ما هدفمان رسیدن به سطوح عالی علمی درمنطقه است بهیچوجه سازگاری ندارد. زیرا دسترسی به اطلاعات به روز و جدید است که اطلاعات جدیدتر و علم و دانش می افزاید.

+

نوخواهی وجود دارد اما بی برنامه هم هستیم!

عبدالحسین فرج پهلو

[e-mail]

از نظر من وضعیت کتابداری ایران روز بروز بهتر می شود چون خوشبختانه نسلی از جوانان علاقمند به این عرصه آمده اند که نقش خیلی خوبی درارتقاء‌ کمی و کیفی این رشته بازی می کنند. این نسل توانمندیهای خیلی خوبی دارند وبا مطالباتشان دیگران را هم وادار می کنند که تحرّک داشته باشند و به این ترتیب عرصة پر جنب و جوشی ایجاد کرده اند. این موضوع در سال 86 هم کاملا مشهود بود.

 همایشها و کارگاه های متعددی که در نقاط مختلف کشور از تهران گرفته تا شهرستان های دور دست، یکی از جلوه های این تحرّک بود. حرکت  جدّی تر گروه های کتابداری به سمت به روز کردن برنامه های آموزشی کتابداری که من مطالبات ذکر شده را در آن بی تأثیرنمیدانم، از گامهای چشمگیر دیگر بوده است. کتابداران هم در مقایسه با گذشته درمجموع وضع نسبتا بهتری داشته اند.

 ورود نسل جدید و جوان به کتابخانه ها روح تازه ای به کالبد کتابخانه ها است. فقط چیزی که اندکی از آن گله مندم این است که درعرصة ‌عمل، نسبتا به آن زمانی که نسل من کارمان را تازه شروع کرده بودیم،‌ روحیه های فردی کمی تغییر کرده است.  در آن زمان ها کمتر کسی برای کارهایی که انجام می دادب اصطلاح چرتکه می انداخت و افراد معمولا حساب حقوق و درآمد را از خدمتی که وظیفة خود می دانستند جدا می کردند. اما حالا بعضی وقتها در محیط های کاری مشاهده می کنید که حساب و کتابی هست و متر«حقوق و اضافه کاری» هست که کار را با آن می سنجند. البته من نمی گویم که این مطالبه حق نیست، بلکه می گویم که ما مثل معلم هستیم. یک رسالت معنوی داریم که  خدمت به جامعه است. اجر این نقش و رسالت با هیچ متر مادّی قابل اندازه گیری نیست و باید از این نظر خدارا شاکر باشیم.

و اما نقاط ضعف و قوت

 

یکی از نقاط قوّت نو خواهی و نوگرایی است. این باعث می شود که موتور این رشته دائما شتاب داشته باشد و رو به جلو حرکت کند. در این رابطه هم اساتید (به ویژه استاید فعْال) سهم دارند و هم دانشجویان. هردو به کمک یکدیگر این حوزه را به پیش می برند. اساتید راه نشان می دهند و دانشجویان راه می روند. البته نقش کتابداران شاغل را هم نباید فراموش کرد. کسانی که در عرصة‌ عمل و تجربه نقش آفرینی می کنند. اما متأسفانه اینان کمتر دیده می شوند.

 

از نقاط ضعف، باید به بی برنامگی اشاره کرد.پراکنده کاری ودوباره کاری و موازی کاری بسیار زیاد است و این باعث می شود که بسیاری از نیروها وسرمایه ها هدر رود. بایستی متولیان در این رابطه چاره ای بیندیشند. انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران در این میان می تواند نقش مهمی ایفا کند و در تجمیع نیروها وبرنامه ها عملا در حد توان خود وارد میدان شود و دیگرانی را که آنها هم می توانند مؤثر باشد به میدان بکشاند. البته کار آسانی نیست ولی حداقل می توان شروع کرد.

 

از نقاط ضعف دیگر مشکل نرم افزارهای کتابخانه ای است که متأسفانه بعد از سالها تجربه هنوز هم دچار مشکل هستند و به نظر نمی آید که به این زودی ها هم این مشکلات حل شود. البته جای جای حرکات کوچک و موفقی می بینیم، ولی در کل خیر. تأسف از این جهت است که ما برنامه نویسان طراز اول و بسیار قابلی داریم اما نوبت به کتابخانه و سیستم جامع کتابخانه که می رسد، چندان موفقیتی مشاهده نمی شود.

پیشنهادهایی برای سال اینده

 

برای بهتر شدن شرایط باید عوامل متفاوتی را نگاه کرد.  از مهمترین آنها از نظر من موارد زیر هستند:

 

1.نوگرایی هرچه بیشتردر برنامه های آموزشی کتابداری به نحوی که با نیازهای عملی کار کتابداری و نیز نیاز مراجعین کتابخانه هاو مراکز اطلاعاتی همخوانی بیشتری داشته باشند.

 

2.توجه هرچه بیشتر به کتابخانه های عمومیوتخصیص بودجه کافی به آنها به نحوی که آنها هم بتوانند خود را با جامعه و نیازهای آن هماهنگ کنند (به بیان دیگر، باید دیگ همت و غیرت شهرداریهای  محترم به جوش بیاید وسهمی را که قانون تعیین کرده است در اختیار نهادهای کتابخانه عمومی بگذارند) تاآنها هم از آن طریق بتوانند در تأمین و تجهیز این کتابخانه ها بهتر عمل کنند.

 

3.ارتقاء زیر ساخت مخابراتی کشور به منظور بهرهگیریبهتر و بیشتر از اینترنت (که بخصوص این روزها معضل بزرگی شده است. کندی سرعت وکمی پهنای باند، علیرغم آنچه که در بیانات مسئولین محترم می آید در عمل کاملا مشهوداست و عذاب آور است. دسترسی به اطلاعات آن لاین مورد نیاز محققین و مراجعین کتابخانه ها با این امکانات حتی اگر در تهران راحت باشد، مطمئنا در بسیاری ازشهرستان ها از جمله اهواز که بنده شاهد هستم بهیچوجه آسان نیست و در بسیاری ازمواقع استاد یا دانشجو پس از صرف وقت زیاد، عطایش را به لقایش می بخشندو از جستجوی خود منصرف می شوند. این وضعیت با حالتی که ما هدفمان رسیدن به سطوح عالی علمی درمنطقه است بهیچوجه سازگاری ندارد. زیرا دسترسی به اطلاعات به روز و جدید است که اطلاعات جدیدتر و علم و دانش می افزاید.

آموزش برای تغییر مهارتهای جدید برای کتابخانه الکترونیکی

 تغییر درروشهای تدریس و یادگیری


 نیاز به مدیریت منابع براساس ارزش برای پول
 نیاز به خدمات با کیفیت عالی، جهت جلب و متمرکز کردن مشتری
 پیشرفتها و توسعه ها در امر فناوری اطلاعات(3)
مدت هاست که ما تنها"محافظان" کتابها نیستیم.ما فراهم کنندگان اطلاعات درمحیطی هستیم که دایما درحال تغییر است و جایی که نیاز اطلاعاتی ،سریع و مؤثر ، استنباط وگردآوری می شود.امروزه،ماموریت ما پیشبرد و ترقی همیشگی خدمات ،همگام با افزایش مقدار اطلاعات است.خواه یا ناخواه،فناوری اطلاعاتی، شغلهای مارا تغییر داده است.


اززمانی که من به عنوان یک کتابدار حرفه ای فارغ التحصیل شدم، 5سال می گذرد و دانسته های من قدیمی شده است، حتی تصور می کنم که وظایف من هنوز مشابه هستند، من متصدی امانت بین کتابخانه ای هستم(که دوسال پیش خودکارشد) ،بخش نشریات(که هنوز خودکار نشده) هستم و به کاربران جدید می آموزم که چگونه ازکتابخانه استفاده کنند. روی ماشین تحریر،گردو غبار جمع می شود،کاربران ما نمی توانند برای مدت طولانی کتابهارا با ثبت نامشان روی برگه امانت، به امانت بگیرند، ما دانشجویان ارشدی داریم که بی مقدمه برای انجام تحقیقاتشان به انتشاراتی نیاز دارند که ما هرگز درایسلند قبلا ازعهده تهیه شان برنیامده ایم، آموزش ازراه دانشجویان هم که درسراسر کشور برقرار است، همگی ازمسائلی هستند که ما با آنها روبروییم. ما اکنون به واسطه استفاده ازرایانه های جدید پنتیوم به اطلاعات بیشتری نسبت به نیازمان دسترسی داریم و دانشجویان سراسر کشور به کمک ما نیازمندند. ما توانایی آن را داریم که با خدماتمان، سیستمها و محیطی که تغییر کرده است و دراختیار ماست، همگان را راضی نگه داریم.
ما باید مهارتهایمان را برای پیشرفت و موقعیت و وضعیت جدید، بازتعدیل کنیم. به دلیل اینکه، ازاینها گذشته، این ما هستیم که ماشینها را مدیریت کنیم و با آنها کارکنیم و ما کار سازماندهی را ترکیب می کنیم و عملکرد آن را موفقیت آمیز می سازیم.منابع انسانی درهر سازماندهی، کلید موفقیت یا شکست است.
پس به سراغ مدیریت کتابخانه برویم که باید عامل انسانی را مورد توجه قرار دهد.
تغییرات در مدیریت کتابخانه
دیدیم که نیروهای بیرونی همانند فناوری،وضعیت مالی و اقتصادی، کتابخانه ها را تحت تاثیر قرار داده اند. مدیران باید ساختارهای نوین را در مدیریت خود به کارببندند.
“ برای موفق بودن… کتابخانه ها باید فرهنگ همکاری را تغییر شکل دهند… کتابخانه ها باید…خط مشی و ساختار خودرا برپایه کار،توانا بودن برتحول،پیشرفت و برآوردن سریع نیازهای متغیر مراجعه کننده بنا کند. آنها باید توانایی عبور از موانع غیر منتظره برسرکار و جهش ازروی آنان را داشته باشند… و باید آمادگی رهاسازی رویه های موفقیت آمیز قبلی را برای کار، فنون،سیستم های پردازش، خدمات… را داشته باشند.(4)“

“لازم است کتابدارانی که می خواهند مدیریت آگاهانه ای را داشته باشند و تغییرات لازم را صورت دهند، به کارکنان خودشان کمک کنند تا جریان تغییر را درک کنند و بدانند که چگونه می توانند به گونه ای مثبت مشارکت داشته باشند.ایجاد یک چهارچوب کلی نشان می دهدکه تغییرات مورد نظر، تحولی طبیعی از عملکردهای جاری است، ارزیابی سازمان برای انجام و تکمیل تغییرات پیشنهادی ، نظریات فنی و نیز جو مخصوص به خودرا دارد… (5)“

ساختارهای کتابخانه باید تغییر کند.
به جای سازماندهی افراد حول این محور که کتابداران چگونه باید کارهایشان را انجام دهند، کتابداران باید کار سازماندهی را درمورد مراجعان انجام دهند و اینکه آنها چگونه کارشان را انجام می دهند.آنها باید سلسله مراتب را تقلیل دهند، سطح بندی سازمانی را پائین تر بیاورند، و به منظور ایجاد علاقه مندی بیشتر برای تغییرات موردنیاز و فرصتها و توسعه های تازه، افزونگی را بزدایند.سازمانها باید انعطاف پذیرتر،خلاق تر و پربارتر باشند. کتابخانه ها هم باید با کیفیت بالاتری نسبت به قبل عمل کنند. کتابداران هم باید برای به وجود آوردن استحکام و پایداری، باید برنیازها و منافع خود ونیز اعمال نظارت ، فائق آیند.(6)
بنابراین نه فقط کارکنان،بلکه مدیران کتابخانه ها هم باید خودرا با تغییرات تطبیق دهند.البته کمی ((کوتاه آمدن)) و شنیدن نظریات و مشاوره های کارکنان، برای مدیران ثقیل است ولی درعوض، به وجود آمدن صداقت بین مدیران کتابخانه و کارکنان اهمیت دارد.نکته مهم دیگر،دلایل تغییر است،کارکنان درتغییراتی که بدون دلیل رخ بدهند یا بی هدف باشند،مشارکت و همکاری نخواهند کرد. هدف آشکارخودکارسازی کتابخانه ها،این است که خدمات کتابخانه ای بیشتر دردسترس باشند و مراحل روزمره و عادی فهرست نویسی و امانت دادن و بازگرداندن کتابها سریع تر صورت گیرد،ولی فناوری نوین چطور؟ چرا ما باید دنباله روی هرگرایش و تمایلی باشیم، صفحات وب را طراحی کنیم و بدانیم که چگونه می شود متن کامل اطلاعاتی را ازاسترالیا یا چین ازطریق انتقال پرونده های رایانه ای (File Transfer Protocol) به دست آورد؟آیا ما فقط برای منظور و دلیل تغییر درحال تغییر کردن هستیم؟
متاسفانه ما هیچ روزی با مهارتهای روزآمدشده، بیدار نمی شویم.ما به آموزش جهت افزودن به دانش،فهم،مهارتها و گرایشهایمان نیازمندیم.برای هرنوع استفاده مؤثر ازمنابع انسانی، کتابخانه متحول و دگرگون شده،باید بر یادگیری مداوم و مستمر تاکید کند و برروی منابع به گونه ای برابر سرمایه گذاریهای لازم را صورت دهد.“کارمندان باید فرصتهای زیادی را برای پیشرفت و آموزش دراختیار داشته باشند…همچنانکه درپاسخ به نیاز مراجعه کننده،کار تغییرمی کند و به طورمداوم جریانها رو به پیشرفت می گذارند،کارمندان کتابخانه هم باید برای برعهده گرفتن وظایف جدید یا موقعیت های تازه که وجود نداشته، آمادگی کسب کنند.این آمادگی باید تغییرات را پیش بینی کند و درنظربگیرد، نه اینکه پس ازبه وجود آمدن تغییرات اعمال شود.(7)“
همه مازمانی که کاری را شروع می کنیم،به آموزش نیازداریم،ولی این را باید درنظر داشت که آموزش،مقوله است که هرگز نباید به پایان برسد، حتی اگر ما درشغلمان به سکون و رکود نرسیم و درموقعیتهایی که داریم،احساس امنیت کنیم.

آموزش چیست؟
درکتابخانه ها همچون سایر سازمانها،آموزش به دودسته اصلی تقسیم می شود:
1. حفظ و تقویت آموزش که کتابخانه را قادر می سازدکه رویه ها و روشهای فعلی خودرا حفظ کند و شامل آموزش مقدماتی برای تازه واردان به سیستم کتابخانه یا بخشهای خاص می باشد.
2. به هنگام سازی اساسی و بهبود آموزش در فضاهای تعریف شده. زمانی که آموزش به کارکنان آغاز می شود،باید به خاطر داشت که بین آنها،افراد بزرگسال هم هستند و ما باید انگیزه های یادگیری افراد را هم درنظر بگیریم.
به این ترتیب،آموزش باید با همه افراد،جنبه ها و الگوهای رفتاری و مهارتها مرتبط باشد. دراینجا قصد ندارم که بیشتر ازاین به مقوله آموزش بپردازم،چون این امر برعهده سایر کسانی است که در کنفرانس حضور دارند.

نتیجه
ما دردورانی از تغییر وتحول زندگی می کنیم.فناوری اطلاعاتی،حرفه و زندگی مارا تغییر داده است.امروز،مدیران کتابخانه،با مشکلات و مسائلی روبرو هستند که نیاز به حل شدن دارند و کارکنان کتابخانه درمورد خودشان و آینده شان احساس ناامنی می کنند.درگذشته،بعضا شاهد این بوده ایم که کتابخانه ها هنگام رخ دادن تغییر و تحول، به جای اینکه خودرا قبلا آماده تحولات کنند، دربرنامه ریزیهای خود، نسبت به تحولات واکنش نشان می دادند.کتابداران مجبور بوده اند که برخی مهارتهای تازه را بدون هیچ آموزشی به دست بیاورند و بدون هیچ گونه اظهارنظری خودرا با تغییرات وفق دهند. اگر درآینده عمری باقی بود،مدیریت کتابخانه ها باید دچار تحول شود.مشارکت کلید این تحول است،کارکنان نیازدارندکه برای تطبیق با این تغییر و تحولات، انگیزه داشته باشند و باید این حس درآنها به وجود بیاید که آنها هم می توانند حرفی برای گفتن داشته باشند و اظهارنظرکنند.آموزش،عامل مهم دیگری است،کارکنان خوب وقتی که دروظایفشان تغییری رخ دهد،نیاز به آموزش دارند، تااینکه این احساس درآنها به وجود نیاید که باید کارشان را ترک کنند.

نویسنده: لیندا ارلندسد تی تر

ترجمه:امیررضا اصنافی

آموزش برای تغییر مهارتهای جدید برای کتابخانه الکترونیکی

 تغییر درروشهای تدریس و یادگیری


 نیاز به مدیریت منابع براساس ارزش برای پول
 نیاز به خدمات با کیفیت عالی، جهت جلب و متمرکز کردن مشتری
 پیشرفتها و توسعه ها در امر فناوری اطلاعات(3)
مدت هاست که ما تنها"محافظان" کتابها نیستیم.ما فراهم کنندگان اطلاعات درمحیطی هستیم که دایما درحال تغییر است و جایی که نیاز اطلاعاتی ،سریع و مؤثر ، استنباط وگردآوری می شود.امروزه،ماموریت ما پیشبرد و ترقی همیشگی خدمات ،همگام با افزایش مقدار اطلاعات است.خواه یا ناخواه،فناوری اطلاعاتی، شغلهای مارا تغییر داده است.


اززمانی که من به عنوان یک کتابدار حرفه ای فارغ التحصیل شدم، 5سال می گذرد و دانسته های من قدیمی شده است، حتی تصور می کنم که وظایف من هنوز مشابه هستند، من متصدی امانت بین کتابخانه ای هستم(که دوسال پیش خودکارشد) ،بخش نشریات(که هنوز خودکار نشده) هستم و به کاربران جدید می آموزم که چگونه ازکتابخانه استفاده کنند. روی ماشین تحریر،گردو غبار جمع می شود،کاربران ما نمی توانند برای مدت طولانی کتابهارا با ثبت نامشان روی برگه امانت، به امانت بگیرند، ما دانشجویان ارشدی داریم که بی مقدمه برای انجام تحقیقاتشان به انتشاراتی نیاز دارند که ما هرگز درایسلند قبلا ازعهده تهیه شان برنیامده ایم، آموزش ازراه دانشجویان هم که درسراسر کشور برقرار است، همگی ازمسائلی هستند که ما با آنها روبروییم. ما اکنون به واسطه استفاده ازرایانه های جدید پنتیوم به اطلاعات بیشتری نسبت به نیازمان دسترسی داریم و دانشجویان سراسر کشور به کمک ما نیازمندند. ما توانایی آن را داریم که با خدماتمان، سیستمها و محیطی که تغییر کرده است و دراختیار ماست، همگان را راضی نگه داریم.
ما باید مهارتهایمان را برای پیشرفت و موقعیت و وضعیت جدید، بازتعدیل کنیم. به دلیل اینکه، ازاینها گذشته، این ما هستیم که ماشینها را مدیریت کنیم و با آنها کارکنیم و ما کار سازماندهی را ترکیب می کنیم و عملکرد آن را موفقیت آمیز می سازیم.منابع انسانی درهر سازماندهی، کلید موفقیت یا شکست است.
پس به سراغ مدیریت کتابخانه برویم که باید عامل انسانی را مورد توجه قرار دهد.
تغییرات در مدیریت کتابخانه
دیدیم که نیروهای بیرونی همانند فناوری،وضعیت مالی و اقتصادی، کتابخانه ها را تحت تاثیر قرار داده اند. مدیران باید ساختارهای نوین را در مدیریت خود به کارببندند.
“ برای موفق بودن… کتابخانه ها باید فرهنگ همکاری را تغییر شکل دهند… کتابخانه ها باید…خط مشی و ساختار خودرا برپایه کار،توانا بودن برتحول،پیشرفت و برآوردن سریع نیازهای متغیر مراجعه کننده بنا کند. آنها باید توانایی عبور از موانع غیر منتظره برسرکار و جهش ازروی آنان را داشته باشند… و باید آمادگی رهاسازی رویه های موفقیت آمیز قبلی را برای کار، فنون،سیستم های پردازش، خدمات… را داشته باشند.(4)“

“لازم است کتابدارانی که می خواهند مدیریت آگاهانه ای را داشته باشند و تغییرات لازم را صورت دهند، به کارکنان خودشان کمک کنند تا جریان تغییر را درک کنند و بدانند که چگونه می توانند به گونه ای مثبت مشارکت داشته باشند.ایجاد یک چهارچوب کلی نشان می دهدکه تغییرات مورد نظر، تحولی طبیعی از عملکردهای جاری است، ارزیابی سازمان برای انجام و تکمیل تغییرات پیشنهادی ، نظریات فنی و نیز جو مخصوص به خودرا دارد… (5)“

ساختارهای کتابخانه باید تغییر کند.
به جای سازماندهی افراد حول این محور که کتابداران چگونه باید کارهایشان را انجام دهند، کتابداران باید کار سازماندهی را درمورد مراجعان انجام دهند و اینکه آنها چگونه کارشان را انجام می دهند.آنها باید سلسله مراتب را تقلیل دهند، سطح بندی سازمانی را پائین تر بیاورند، و به منظور ایجاد علاقه مندی بیشتر برای تغییرات موردنیاز و فرصتها و توسعه های تازه، افزونگی را بزدایند.سازمانها باید انعطاف پذیرتر،خلاق تر و پربارتر باشند. کتابخانه ها هم باید با کیفیت بالاتری نسبت به قبل عمل کنند. کتابداران هم باید برای به وجود آوردن استحکام و پایداری، باید برنیازها و منافع خود ونیز اعمال نظارت ، فائق آیند.(6)
بنابراین نه فقط کارکنان،بلکه مدیران کتابخانه ها هم باید خودرا با تغییرات تطبیق دهند.البته کمی ((کوتاه آمدن)) و شنیدن نظریات و مشاوره های کارکنان، برای مدیران ثقیل است ولی درعوض، به وجود آمدن صداقت بین مدیران کتابخانه و کارکنان اهمیت دارد.نکته مهم دیگر،دلایل تغییر است،کارکنان درتغییراتی که بدون دلیل رخ بدهند یا بی هدف باشند،مشارکت و همکاری نخواهند کرد. هدف آشکارخودکارسازی کتابخانه ها،این است که خدمات کتابخانه ای بیشتر دردسترس باشند و مراحل روزمره و عادی فهرست نویسی و امانت دادن و بازگرداندن کتابها سریع تر صورت گیرد،ولی فناوری نوین چطور؟ چرا ما باید دنباله روی هرگرایش و تمایلی باشیم، صفحات وب را طراحی کنیم و بدانیم که چگونه می شود متن کامل اطلاعاتی را ازاسترالیا یا چین ازطریق انتقال پرونده های رایانه ای (File Transfer Protocol) به دست آورد؟آیا ما فقط برای منظور و دلیل تغییر درحال تغییر کردن هستیم؟
متاسفانه ما هیچ روزی با مهارتهای روزآمدشده، بیدار نمی شویم.ما به آموزش جهت افزودن به دانش،فهم،مهارتها و گرایشهایمان نیازمندیم.برای هرنوع استفاده مؤثر ازمنابع انسانی، کتابخانه متحول و دگرگون شده،باید بر یادگیری مداوم و مستمر تاکید کند و برروی منابع به گونه ای برابر سرمایه گذاریهای لازم را صورت دهد.“کارمندان باید فرصتهای زیادی را برای پیشرفت و آموزش دراختیار داشته باشند…همچنانکه درپاسخ به نیاز مراجعه کننده،کار تغییرمی کند و به طورمداوم جریانها رو به پیشرفت می گذارند،کارمندان کتابخانه هم باید برای برعهده گرفتن وظایف جدید یا موقعیت های تازه که وجود نداشته، آمادگی کسب کنند.این آمادگی باید تغییرات را پیش بینی کند و درنظربگیرد، نه اینکه پس ازبه وجود آمدن تغییرات اعمال شود.(7)“
همه مازمانی که کاری را شروع می کنیم،به آموزش نیازداریم،ولی این را باید درنظر داشت که آموزش،مقوله است که هرگز نباید به پایان برسد، حتی اگر ما درشغلمان به سکون و رکود نرسیم و درموقعیتهایی که داریم،احساس امنیت کنیم.

آموزش چیست؟
درکتابخانه ها همچون سایر سازمانها،آموزش به دودسته اصلی تقسیم می شود:
1. حفظ و تقویت آموزش که کتابخانه را قادر می سازدکه رویه ها و روشهای فعلی خودرا حفظ کند و شامل آموزش مقدماتی برای تازه واردان به سیستم کتابخانه یا بخشهای خاص می باشد.
2. به هنگام سازی اساسی و بهبود آموزش در فضاهای تعریف شده. زمانی که آموزش به کارکنان آغاز می شود،باید به خاطر داشت که بین آنها،افراد بزرگسال هم هستند و ما باید انگیزه های یادگیری افراد را هم درنظر بگیریم.
به این ترتیب،آموزش باید با همه افراد،جنبه ها و الگوهای رفتاری و مهارتها مرتبط باشد. دراینجا قصد ندارم که بیشتر ازاین به مقوله آموزش بپردازم،چون این امر برعهده سایر کسانی است که در کنفرانس حضور دارند.

نتیجه
ما دردورانی از تغییر وتحول زندگی می کنیم.فناوری اطلاعاتی،حرفه و زندگی مارا تغییر داده است.امروز،مدیران کتابخانه،با مشکلات و مسائلی روبرو هستند که نیاز به حل شدن دارند و کارکنان کتابخانه درمورد خودشان و آینده شان احساس ناامنی می کنند.درگذشته،بعضا شاهد این بوده ایم که کتابخانه ها هنگام رخ دادن تغییر و تحول، به جای اینکه خودرا قبلا آماده تحولات کنند، دربرنامه ریزیهای خود، نسبت به تحولات واکنش نشان می دادند.کتابداران مجبور بوده اند که برخی مهارتهای تازه را بدون هیچ آموزشی به دست بیاورند و بدون هیچ گونه اظهارنظری خودرا با تغییرات وفق دهند. اگر درآینده عمری باقی بود،مدیریت کتابخانه ها باید دچار تحول شود.مشارکت کلید این تحول است،کارکنان نیازدارندکه برای تطبیق با این تغییر و تحولات، انگیزه داشته باشند و باید این حس درآنها به وجود بیاید که آنها هم می توانند حرفی برای گفتن داشته باشند و اظهارنظرکنند.آموزش،عامل مهم دیگری است،کارکنان خوب وقتی که دروظایفشان تغییری رخ دهد،نیاز به آموزش دارند، تااینکه این احساس درآنها به وجود نیاید که باید کارشان را ترک کنند.

نویسنده: لیندا ارلندسد تی تر

ترجمه:امیررضا اصنافی

+

با همکاری گوگل و کتابخانه ی کنگره راه اندازی می شود

کتابخانه دیجیتالی جهانی

 کتابخانه دیجیتال جهانی در اواخر سال 2008 یا اوایل سال 2009 آغاز به کار می کند.از اهداف این کتابخانه دیجیتالی ارتقاء درک بین المللی و میان فرهنگی و افزایش دانش عمومی، با کمک افزایش تنوع و تعدد مواد فرهنگی موجود در اینترنت است که برای آزمایش امکانات این پروژه گسترده، یک مدل اولیه توسط کتابخانه کنگره امریکا، یونسکو و پنج مؤسسه شریک دیگر(کتابخانه ملی مصر، کتابخانه ملی برزیل، کتابخانه اسکندریه مصر، کتابخانه ملی روسیه و کتابخانه ایالتی روسیه) ارائه شده است.

در سال ۲۰۰۶ جیمز بیلینگتن(رییس کتابخانه کنگره) و سرجی برن (یکی از مؤسسین گوگل) اعلام کردند که گوگل اولین بخش خصوصی، جهت توسعه برنامه کتابخانه دیجیتالی جهانی برای استفاده کتابخانه های سراسر دنیاست. واین پروژه با هزینه شرکاء خصوصی، عمومی و غیرانحصاری گوگل حمایت شد و البته خود گوگل به عنوان اولین شریک در این طرح مبلغ 3 میلیون دلار پرداخت کرد.

بیلینگتن دریکی ازسخنرانی های خود اظهار داشت:" این کتابخانه دیجیتالی مواد فرهنگی منحصر به فرد و نایابی که در مخازن ایالات متحده و اروپا نگهداری می شود، همچنین منابع مربوط به فرهنگهای بزرگ دیگر مثل آسیای شرقی (چین)، آسیای جنوبی(هند)، کشورهای اسلامی از اندونزی تا آسیای مرکزی و آسیای غربی تا آفریقا را بصورت پیوسته(Online) دردسترس قرار خواهد داد.

سرجی برن نیز ایجاد کتابخانه دیجیتالی را فرصتی تاریخی دانسته و علت همکاری گوگل با کتابخانه کنگره را وجود رسالتی مشترک اعلام کرده و آن هم در دسترس قرار دادن اطلاعات به صورت مفید و درسطح جهانی است.

در سال ۲۰۰۷ قرارداد همکاری دیگری میان جیمز بیلینگتن و عبدل واحد خان(معاون مدیر ارتباطات و اطلاعات یونسکو) جهت ایجاد وب سایت کتابخانه دیجیتالی جهانی امضاء شد. از وظایف مهم این کتابخانه جمع آوری منابع منحصر به فرد و نایاب از کتابخانه ها و مؤسسات فرهنگی سراسر دنیا بوده تا به صورت رایگان در دسترس عموم قرار گیرد. این مواد کتابخانه ای عبارتند از نسخ خطی، نقشه ها، کتابها، مواد شنیداری، فیلمها، عکسها، پارتیسیون و....

مدل اولیه با شش زبان زنده دنیا (چینی، عربی، انگلیسی، فرانسه، روسی، اسپانیایی و پرتغالی) و از طریق محل نشر، زمان انتشار، عنوان و ... قابل جستجو می باشد. وب سایت کامل این کتابخانه دیجیتالی در دسترس عموم قرار خواهد گرفت.کتابخانه کنگره امریکا (تأسیس، سال ۱۸۰۰ میلادی) قدیمی ترین مؤسسه فرهنگی فدرال در ایالات متحده و همچنین بزرگترین کتابخانه دنیاست ( با بیش از ۱۳۴ میلیون مواد کتابخانه ای در قالب ۴۵۰ زبان با انواع فرمتهای ذخیره شده) که دارای سابقه ای طولانی در زمینه ایجاد کتابخانه دیجیتالی می باشد. قابل ذکر است که اولین تجربه آن در سال ۱۹۹۴، برنامه کتابخانه دیجیتالی ملی جهت ارائه گنج های تاریخی امریکایی به صورت پیوسته بوده که امروزه بیش از ۱۰ میلیون رکورد منحصر به فرد آن در وب سایتها به صورت رایگان در دسترس می باشد.

+

با همکاری گوگل و کتابخانه ی کنگره راه اندازی می شود

کتابخانه دیجیتالی جهانی

 کتابخانه دیجیتال جهانی در اواخر سال 2008 یا اوایل سال 2009 آغاز به کار می کند.از اهداف این کتابخانه دیجیتالی ارتقاء درک بین المللی و میان فرهنگی و افزایش دانش عمومی، با کمک افزایش تنوع و تعدد مواد فرهنگی موجود در اینترنت است که برای آزمایش امکانات این پروژه گسترده، یک مدل اولیه توسط کتابخانه کنگره امریکا، یونسکو و پنج مؤسسه شریک دیگر(کتابخانه ملی مصر، کتابخانه ملی برزیل، کتابخانه اسکندریه مصر، کتابخانه ملی روسیه و کتابخانه ایالتی روسیه) ارائه شده است.

در سال ۲۰۰۶ جیمز بیلینگتن(رییس کتابخانه کنگره) و سرجی برن (یکی از مؤسسین گوگل) اعلام کردند که گوگل اولین بخش خصوصی، جهت توسعه برنامه کتابخانه دیجیتالی جهانی برای استفاده کتابخانه های سراسر دنیاست. واین پروژه با هزینه شرکاء خصوصی، عمومی و غیرانحصاری گوگل حمایت شد و البته خود گوگل به عنوان اولین شریک در این طرح مبلغ 3 میلیون دلار پرداخت کرد.

بیلینگتن دریکی ازسخنرانی های خود اظهار داشت:" این کتابخانه دیجیتالی مواد فرهنگی منحصر به فرد و نایابی که در مخازن ایالات متحده و اروپا نگهداری می شود، همچنین منابع مربوط به فرهنگهای بزرگ دیگر مثل آسیای شرقی (چین)، آسیای جنوبی(هند)، کشورهای اسلامی از اندونزی تا آسیای مرکزی و آسیای غربی تا آفریقا را بصورت پیوسته(Online) دردسترس قرار خواهد داد.

سرجی برن نیز ایجاد کتابخانه دیجیتالی را فرصتی تاریخی دانسته و علت همکاری گوگل با کتابخانه کنگره را وجود رسالتی مشترک اعلام کرده و آن هم در دسترس قرار دادن اطلاعات به صورت مفید و درسطح جهانی است.

در سال ۲۰۰۷ قرارداد همکاری دیگری میان جیمز بیلینگتن و عبدل واحد خان(معاون مدیر ارتباطات و اطلاعات یونسکو) جهت ایجاد وب سایت کتابخانه دیجیتالی جهانی امضاء شد. از وظایف مهم این کتابخانه جمع آوری منابع منحصر به فرد و نایاب از کتابخانه ها و مؤسسات فرهنگی سراسر دنیا بوده تا به صورت رایگان در دسترس عموم قرار گیرد. این مواد کتابخانه ای عبارتند از نسخ خطی، نقشه ها، کتابها، مواد شنیداری، فیلمها، عکسها، پارتیسیون و....

مدل اولیه با شش زبان زنده دنیا (چینی، عربی، انگلیسی، فرانسه، روسی، اسپانیایی و پرتغالی) و از طریق محل نشر، زمان انتشار، عنوان و ... قابل جستجو می باشد. وب سایت کامل این کتابخانه دیجیتالی در دسترس عموم قرار خواهد گرفت.کتابخانه کنگره امریکا (تأسیس، سال ۱۸۰۰ میلادی) قدیمی ترین مؤسسه فرهنگی فدرال در ایالات متحده و همچنین بزرگترین کتابخانه دنیاست ( با بیش از ۱۳۴ میلیون مواد کتابخانه ای در قالب ۴۵۰ زبان با انواع فرمتهای ذخیره شده) که دارای سابقه ای طولانی در زمینه ایجاد کتابخانه دیجیتالی می باشد. قابل ذکر است که اولین تجربه آن در سال ۱۹۹۴، برنامه کتابخانه دیجیتالی ملی جهت ارائه گنج های تاریخی امریکایی به صورت پیوسته بوده که امروزه بیش از ۱۰ میلیون رکورد منحصر به فرد آن در وب سایتها به صورت رایگان در دسترس می باشد.

جایگاه کتابخانه ها و کتابداران در عصر دیجیتال

در عصر تکنولوژی اطلاعات همواره این سوال مطرح می شود وقتی که ما به اینترنت و دنیای دیجیتال دسترسی داریم  چه نیازی به کتابدار داریم؟ برای جواب به این سوال باید بدانیم کتابخانه چیست؟ مجموعه دیجیتالی چیست؟ و کتابدار کیست؟

کتابخانه ها موسساتی هستند که به انتخاب، جمع آوری، سازماندهی، حفظ و نگهداری و دسترسی سریع مصرف کنندگان به اطلاعات می پردازد. و کتابداران متخصصانی هستند که از این فعالیت ها حمایت می کنند. مجموعه دیجیتالی مجموعه ای از منابع اطلاعاتی هستند که برای عموم استفاده کنندگان جمع آوری و سازماندهی شده اند.

ادعای عصر دیجیتالی مناسب کردن تکنولوژی اطلاعات برای حمایت از فعالیت مصرف کنندگان است.در عصر دیجیتالی ما به نیروهای جدید و متخصص نیاز داریم که واسطه ای بین مصرف کنندگان و تکنولوژی باشند. با تاسیس کتابخانه های دیجیتالی این فرصت برای کتابداران به وجود آمده که به تدریج از شکل کلیشه ای گذشته فاصله بگیرند و خودشان را در این محیط اطلاعات تعریف کنند. در آینده نقش کتابداران از تاکید بر روی آموزش، مشاوره پژوهش و همکاری با متخصصان کامپیوتر و اطلاعات برای طراحی و نگهداری از سیستم های دسترسی به اطلاعات تغییر خواهد کرد.

 سرنیو ازولا متخصص اطلاعات، کتابداران عصر دیجیتالی را چنین تعریف کرده است: حافظان بزرگراه اطلاعات، حافظان کتابخانه دیجیتالی همگانی، متخصص در هدایت کردن و تصفیه اطلاعات، متخصص در نمایه سازی، مطلع از شیوه های استخراج اطلاعات و یک واسطه بین استفاده کننده و تکنولوژی. بسیاری از محققان در مورد آینده کتابداری و وظایف کتابداران معتقندن که آنها وظایف ذیل را بر عهده خواهند داشت: مدیران یا کارمندان اطلاعات، مشاور اطلاعات، روانکاو، معلم، مربی و طراح سیستم و تمام این وظایف پیش بینی شده کاملاً با محیط کامپیوتری در ارتباط است. نیاز به کتابداران در مدیریت کتابخانه های دیجیتالی با بوجود آمدن کتابخانه های دیجیتالی جهانی یا مراکز اطلاعات دیجیتالی در سطح جهان نیاز به کتابداران برای مدیریت منابع اطلاعاتی دیجیتالی بیشتر احساس می شود. کتابخانه های دیجیتالی بزرگ همچون انباری از اطلاعات هستند و کتابداران برای مدیریت کتابخانه های دیجیتالی، سازماندهی دانش و اطلاعات دیجیتالی، فراهم کردن خدمات مرجع دیجیتالی و خدمات اطلاتی الکترونیکی، بازیابی و اشاعه اطلاعات دیجیتالی از طریق کامپیوتر، فهرست و طبقه بندی اسناد و اطلاعات دیجیتالی مورد نیازند.

 

کتابداران همچون پژوهشگران

 

کتابداران در پژوهش و کسب اطلاعات منحصر به فرد از منابع اطلاعاتی متنوع در زمینه های موضوعی مختلف خبره هستند. کتابداران با فراهم کردن تسهیلات دسترسی و پیدا کردن اطلاعات و ارائه و خلاصه کردن آن نقش اساسی در چرخه تولید اطلاعات دارند.

 

کتابدار در نقش طراح کتابخانه دیجیتالی

 

کتابداران باید بیشتر با طراحی و بهره گیری از تکنولوژی اطلاعات آشنا شوند و با متخصصان کامپیوتر و اطلاعات در طراحی، سازماندهی، توسعه و نگهداری از منابع کتابخانه دیجیتالی و شبکه همکاری کنند.دسترسی به دنیای اطلاعات وظیفه دشواری است و کتابداران باید در این جریان نقش فعالی داشته باشند. کتابداران به خاطر دانش و تجاربی که در کسب منابع اطلاعاتی دارند می توانند در توسعه و نگهداری اطلاعات کتابخانه دیجیتالی در انتخاب اطلاعات، سازماندهی و همچنین طراحی موتور جستجو نقش اساسی ایفا نمایند.

کتابدار همچون معلم و مشاور

مراجعه کنندگان باید از سیستم های تولید و توزیع اطلاعات، سازماندهی منابع اطلاعاتی، شیوه های جستجو و دسترسی به اطلاعات آگاه شوند. آنها باید بیاموزند که چگونه نیازهای خود را تجزیه و تحلیل کنند و آن را بیان کنند و چگونه اطلاعات کسب شده خود را ارزیابی کنند

کتابداران در ارزیابی منابع اینترنتی

امروزه با گسترش روزافزون شبکه اینترنت و کاربرد آن به عنوان یک محیط جدید اطلاعاتی بسیاری از اساتید دانشجویان و محققان به استفاده از این شبکه گرایش پیدا کرده اند و از

مجلات، پایان نامه ها، طرح های پژوهشی و دیگر اطلاعات این شبکه برای فعالیت های علمی و پژوهشی خود استفاده می کنند و به این نکته کمتر توجه دارند که صحت و اعتبار این منابع اطلاعاتی چگونه است.

 

کتابداران و کپی رایت

 

آگاهی کتابداران از خط مشی کپی رایت در حال حاضر بیشتر بر روی اطلاعات الکترونیکی استقرار دارد . بسیاری از اساتید و دانشجویان ممکن است این تصور را داشته باشند که منابعی که در وب سایت ها وجود دارد هیچ محدودیتی از نظر کپی رایت در مورد آنها وجود ندارد در حالیکه این موضوع تنها زمانی صحت دارد که کپی رایت برای آن اثر تمام شده باشد.

بین آثاری که کپی رایت آنها تمام شده و در اینترنت هستند و آثاری که هنوز دارای کپی رایت هستند گاهی چنان درآمیختگی وجود دارد که تشخیص آن بسیار مشکل است و این کتابداران هستند که مشخص می کنند کدام آثار در اینترنت دارای کپی رایت هستند و برای کسب اجازه برای استفاده از آثار با مراکز تائیدیه کپی رایت و دیگر موسسات در تماس هستند و کتابداران استفاده ککنندگان را از دستور العمل های قانونی استفاده از این آثار آگاه می کنند.

به نقل از خبر نامه انجمن کتابداری ایران

گردآورنده: مریم مرادی

 

 

جایگاه کتابخانه ها و کتابداران در عصر دیجیتال

در عصر تکنولوژی اطلاعات همواره این سوال مطرح می شود وقتی که ما به اینترنت و دنیای دیجیتال دسترسی داریم  چه نیازی به کتابدار داریم؟ برای جواب به این سوال باید بدانیم کتابخانه چیست؟ مجموعه دیجیتالی چیست؟ و کتابدار کیست؟

کتابخانه ها موسساتی هستند که به انتخاب، جمع آوری، سازماندهی، حفظ و نگهداری و دسترسی سریع مصرف کنندگان به اطلاعات می پردازد. و کتابداران متخصصانی هستند که از این فعالیت ها حمایت می کنند. مجموعه دیجیتالی مجموعه ای از منابع اطلاعاتی هستند که برای عموم استفاده کنندگان جمع آوری و سازماندهی شده اند.

ادعای عصر دیجیتالی مناسب کردن تکنولوژی اطلاعات برای حمایت از فعالیت مصرف کنندگان است.در عصر دیجیتالی ما به نیروهای جدید و متخصص نیاز داریم که واسطه ای بین مصرف کنندگان و تکنولوژی باشند. با تاسیس کتابخانه های دیجیتالی این فرصت برای کتابداران به وجود آمده که به تدریج از شکل کلیشه ای گذشته فاصله بگیرند و خودشان را در این محیط اطلاعات تعریف کنند. در آینده نقش کتابداران از تاکید بر روی آموزش، مشاوره پژوهش و همکاری با متخصصان کامپیوتر و اطلاعات برای طراحی و نگهداری از سیستم های دسترسی به اطلاعات تغییر خواهد کرد.

 سرنیو ازولا متخصص اطلاعات، کتابداران عصر دیجیتالی را چنین تعریف کرده است: حافظان بزرگراه اطلاعات، حافظان کتابخانه دیجیتالی همگانی، متخصص در هدایت کردن و تصفیه اطلاعات، متخصص در نمایه سازی، مطلع از شیوه های استخراج اطلاعات و یک واسطه بین استفاده کننده و تکنولوژی. بسیاری از محققان در مورد آینده کتابداری و وظایف کتابداران معتقندن که آنها وظایف ذیل را بر عهده خواهند داشت: مدیران یا کارمندان اطلاعات، مشاور اطلاعات، روانکاو، معلم، مربی و طراح سیستم و تمام این وظایف پیش بینی شده کاملاً با محیط کامپیوتری در ارتباط است. نیاز به کتابداران در مدیریت کتابخانه های دیجیتالی با بوجود آمدن کتابخانه های دیجیتالی جهانی یا مراکز اطلاعات دیجیتالی در سطح جهان نیاز به کتابداران برای مدیریت منابع اطلاعاتی دیجیتالی بیشتر احساس می شود. کتابخانه های دیجیتالی بزرگ همچون انباری از اطلاعات هستند و کتابداران برای مدیریت کتابخانه های دیجیتالی، سازماندهی دانش و اطلاعات دیجیتالی، فراهم کردن خدمات مرجع دیجیتالی و خدمات اطلاتی الکترونیکی، بازیابی و اشاعه اطلاعات دیجیتالی از طریق کامپیوتر، فهرست و طبقه بندی اسناد و اطلاعات دیجیتالی مورد نیازند.

 

کتابداران همچون پژوهشگران

 

کتابداران در پژوهش و کسب اطلاعات منحصر به فرد از منابع اطلاعاتی متنوع در زمینه های موضوعی مختلف خبره هستند. کتابداران با فراهم کردن تسهیلات دسترسی و پیدا کردن اطلاعات و ارائه و خلاصه کردن آن نقش اساسی در چرخه تولید اطلاعات دارند.

 

کتابدار در نقش طراح کتابخانه دیجیتالی

 

کتابداران باید بیشتر با طراحی و بهره گیری از تکنولوژی اطلاعات آشنا شوند و با متخصصان کامپیوتر و اطلاعات در طراحی، سازماندهی، توسعه و نگهداری از منابع کتابخانه دیجیتالی و شبکه همکاری کنند.دسترسی به دنیای اطلاعات وظیفه دشواری است و کتابداران باید در این جریان نقش فعالی داشته باشند. کتابداران به خاطر دانش و تجاربی که در کسب منابع اطلاعاتی دارند می توانند در توسعه و نگهداری اطلاعات کتابخانه دیجیتالی در انتخاب اطلاعات، سازماندهی و همچنین طراحی موتور جستجو نقش اساسی ایفا نمایند.

کتابدار همچون معلم و مشاور

مراجعه کنندگان باید از سیستم های تولید و توزیع اطلاعات، سازماندهی منابع اطلاعاتی، شیوه های جستجو و دسترسی به اطلاعات آگاه شوند. آنها باید بیاموزند که چگونه نیازهای خود را تجزیه و تحلیل کنند و آن را بیان کنند و چگونه اطلاعات کسب شده خود را ارزیابی کنند

کتابداران در ارزیابی منابع اینترنتی

امروزه با گسترش روزافزون شبکه اینترنت و کاربرد آن به عنوان یک محیط جدید اطلاعاتی بسیاری از اساتید دانشجویان و محققان به استفاده از این شبکه گرایش پیدا کرده اند و از

مجلات، پایان نامه ها، طرح های پژوهشی و دیگر اطلاعات این شبکه برای فعالیت های علمی و پژوهشی خود استفاده می کنند و به این نکته کمتر توجه دارند که صحت و اعتبار این منابع اطلاعاتی چگونه است.

 

کتابداران و کپی رایت

 

آگاهی کتابداران از خط مشی کپی رایت در حال حاضر بیشتر بر روی اطلاعات الکترونیکی استقرار دارد . بسیاری از اساتید و دانشجویان ممکن است این تصور را داشته باشند که منابعی که در وب سایت ها وجود دارد هیچ محدودیتی از نظر کپی رایت در مورد آنها وجود ندارد در حالیکه این موضوع تنها زمانی صحت دارد که کپی رایت برای آن اثر تمام شده باشد.

بین آثاری که کپی رایت آنها تمام شده و در اینترنت هستند و آثاری که هنوز دارای کپی رایت هستند گاهی چنان درآمیختگی وجود دارد که تشخیص آن بسیار مشکل است و این کتابداران هستند که مشخص می کنند کدام آثار در اینترنت دارای کپی رایت هستند و برای کسب اجازه برای استفاده از آثار با مراکز تائیدیه کپی رایت و دیگر موسسات در تماس هستند و کتابداران استفاده ککنندگان را از دستور العمل های قانونی استفاده از این آثار آگاه می کنند.

به نقل از خبر نامه انجمن کتابداری ایران

گردآورنده: مریم مرادی

 

 

دسترسی به اسناد و مدارک؛ ابزارها و الگوهای مناسب

دسترسی به اسناد و مدارک و انتقال اطلاعات همواره کانون توجه جوامع بوده است و بشر از ابتدایی ترین وسیله حفظ و نگهداری انتقال اطلاعات امروزه تقریباً به جایی رسیده است که با فشار دکمه ای می تواند به حجم عظیمی از اطلاعات بدون توجه به مرز جغرافیایی و زمانی دسترسی پیدا کند. اهمیت نگهداری، پردازش، دسترسی و انتقال اطلاعات آنقدر برای بشر مهم و اساسی بوده است که امروزه پیشرفته ترین و ظریف ترین ابزارهای بشرساز را لوازم الکترونیکی تشکیل می دهند که به همین منظور ساخته شده اند. در واقع اطلاعات (ذخیره، پردازش، بازیابی و انتقال آن) بوده است که موجب پیدایش تکنولوژی ظریف و حیرت انگیز اطلاعات و ارتباطات شده است. بدون شک کلماتی از قبیل " عصر اطلاعات"، "عصر ارتباطات"، "عصر ماهواره"، "عصر کامپیوتر" و 000 همه در یک نقطه اساسی با هم مشترک هستند و آن این است که قطعات ”اطلاعات” را در خود ذخیره، پردازش و یا جابجا می کنند. شاید بتوان گفت که امروزه بشر به جایی رسیده است که برای پاسخ دادن به این سئوال که تکنولوژی یا اطلاعات کدام اساسی تر و مقدم تر است به سختی با مشکل روبرو می شود. از یک طرف بدون استفاده از تکنولوژی، قدرت مهار و دسترسی به اطلاعات مورد نظر را نداریم و از طرفی دیگر این اطلاعات است که در پیکره این دستگاههای حیرت انگیز جابجا می شود و بدون در نظر گرفتن عنصر اطلاعات، این تکنولوژی ظریف ارزش اعتباری خود را از دست خواهد داد. ولی در نهایت هدف اساسی بشر در توسعه این ابزارها، نگهداری، پردازش و بازیابی اطلاعات بوده است نه خود ابزار و این نکته ای است بسیار ظریف که از سوی مدیران کتابخانه ها و مراکز اسناد همواره باید مورد توجه قرار گیرد. با ظهور این ابزارها بود که نگرش "دسترسی" به اطلاعات بدون توجه به محل نگهداری و زمان دستیابی عملی گردید و این مسئله ای است که بخصوص برای کشورهایی که در آن کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی بودجه لازم برای تهیه اطلاعات را ندارند بسیار حائز اهمیت است.                                                                       

 

"دسترسی" به اسناد و مدارک در مقابل "نگهداری" اسناد و مدارکحجم روزافزون انتشارات، هزینه سنگین تهیه اطلاعات و نگهداری آن، کمبود بودجه، نیروی انسانی و چندین عامل اساسی دیگر بخصوص در چند دهه اخیر کتابخانه ها و مراکز اسناد را بیش از پیش به پذیرش این واقعیت سوق داده است که خرید و نگهداری تمامی اطلاعات مورد نیاز جامعه استفاده کننده اش امکان پذیر نیست. حتی کتابخانه های ملی که وظیفه تهیه و نگهداری اسناد و مدارک مکتوب کشور را به عهده دارند و بسیاری از این مدارک را از طریق قانون و اسپاری دریافت می کنند نیز از پذیرش این واقعیت گریزی ندارند. "طرح استراتژیک کتابخانه بریتانیا برای دهه 1990 اولویت ها را به سادگی بر شمرده است: ساختن یک مجموع جامع موردنظر نیست، بلکه هدف تأمین "دسترسی جامع به دانش و توزیع سریع اطلاعات" و رساندن آن به متقاضی (= مصرف‌کننده) است".⁽¹⁾

با توجه به این واقعیت کتابخانه ها و مراکز اسناد به فکر توسعه امانت بین کتابخانه ای و در بسیاری از موارد به فکر اشتراک منابع افتادند تا بتوانند به نیازهای اطلاعاتی مراجعه کنندگان خود پاسخ گویند و از طرفی دیگر استفاده از خدمات کارگزاران اطلاعات به طور روزافزونی توسعه پیدا کرد، همچنانکه به آن اشاره شد از عوامل بسیار مهم در رویکرد کتابخانه ها به "دسترسی" به منابع(Access)درمقابل "نگهداری"(Holding)علاوه بر موارد اشاره شده در بالا، استفاده وسیع از تکنولوژی نوین در مکان یابی اطلاعات و انتقال آن اهمیت ویژه ای دارد.

 

آگاهی از منابع موجود

تغییر نگرش از "نگهداری" منابع اطلاعاتی به دسترسی آن مستلزم این بود که کتابخانه ها و استفاده کنندگان اطلاعات از منابع منتشر شده و محل نگهداری آن آگاهی پیدا کنند. حجم روزافزون انتشارات در زمینه های مختلف موضوعی سبب شده است که آگاهی از منابع موجود به عنوان مشکلی اساسی در برابر کتابخانه ها و مراجعان قد علم کند تا جایی که امروزه در زمینه های بسیار تخصصی هم نمی توان ادعا کرد که کارشناسان آن حوزه از همه انتشارات باخبر هستند. کتابشناسیها، چکیده نامه ها، فهرستهای مشترک و 000 از مهمترین ابزارهایی هستند که با استفاده از آن می توان علاوه بر آگاهی از منابع بیشتر شده به انتخاب منابع مناسب نیز دست زد و از طرفی دیگر از سفارش تکراری منابعی که امکان دسترسی به آن در کتابخانه های دیگر موجود است جلوگیری به عمل آورد. بدون شک امروزه بدون استفاده از این منابع ردیف دوم امکان دسترسی به بسیاری از منابع اطلاعاتی امکان پذیر نیست. بسیاری از این منابع علاوه بر کنترل کتابشناختی و چکیده نویسی، محل دقیق نگهداری منابع را نیز مشخص کرده و بیشتر پایگاههای اطلاعاتی مستقیماً استفاده کننده را به کارگزاران و مراکزی که متن کامل منابع استناد شدهرا تهیه می کنند متصل می کنند. مثل پایگاه اطلاعات(Night-RidderOndisc) Dialogکه امکان اتصال و سفارش مقاله به بیش از 70 کارگزار را فراهم می کند.

 

ابزارهای انتقال اسناد:

برای دسترسی به اسناد و مدارک شیوه های مختلفی وجود دارد که هر کدام ممکن است دارای مزایا و معایبی باشند و معمولاً ترکیبی از این شیوه برای دسترسی به مدارک مورد نیاز انتخاب می شود از عوامل بسیار اساسی در مطلوبیت شیوه دسترسی به اطلاعات را می توان سرعت، هزینه، اطمینان، سهولت استفاده و در مورد اسنادی که از طریق فاکس دریافت می شوند کیفیت دریافت سند نام برد.

 

پست

جدا از مسئله سرعت انتقال، در حال حاضر پست ارزانترین و گسترده ترین شیوه انتقال اسناد و مدارک است. علیرغم گسترش حیرت انگیز ذخیره الکترونیکی اطلاعات، بعید به نظر می‌رسد که روزی تمامی منابع اطلاعاتی برای دسترسی از راه دور، توسط پایگاههای اطلاعاتی اسکن شوند بنابراین شیوه های سنتی انتقال اسناد برای کتابخانه ها همچنان مهم باقی می‌ماند، بخصوص برای منابع اطلاعاتی گذشته نگر که امکان ذخیره الکترونیکی آن وجود ندارد. ضمناً انتقال الکترونیکی اسناد و مدارک با حجم زیاد مستلزم هزینه بسیار بالایی است که همچنان کتابخانه ها و مراکز اسناد را وادار می سازد به استفاده از پست به عنوان وسیله ای ارزان تر برای انتقال اطلاعات توجه بیشتری داشته باشد و برای بهبود سرعت انتقال و هزینه، شیوه های مختلفی (مثل عادی، پیشتاز، دی. اچ. ال، هوایی، زمینی و 000) را با توجه به شرایط مختلف اتخاذ کند.

 

فاکس

بهبود سرعت انتقال، حافظه زیاد برای ذخیره و ارسال سند بصورت شبانه با نرخ کمتر، بهبود کیفیت کپی و هزینه کمتر، فاکس را به عنوان وسیله ای بسیار مناسب برای رفع نیارهای در حال افزایش کسانی که خیلی سریع به مدرکی نیاز دارند درآورده است. برای اینکه یک دستگاه فاکس بتواند بخوبی در خدمت خدمات انتقال اسناد کتابخانه ها قرار گیرد خصوصیات زیر باید مورد توجه قرار گیرند.

استفاده از اسکنر برای حذف کپی برداری از مقالات، حافظه زیاد برای ذخیره اسناد و استفاده از آن برای انتقال اسناد در ساعتهایی که نرخ ارتباطات کمتر است (شبانه)، حافظه برای ذخیره شماره تلفن هایی که به مقدار زیاد مورد استفاده قرار می گیرند، میزان دقت تصویری برای ارسال کپی با کیفیت بالا، اسکن سریع و سرعت انتقال برای کارایی بیشتر و گزارش خطاهای انتقال به صورت خودکار، این امکانات سبب می شود از حداکثر کارآیی پرسنل استفاده شود و با کمترین هزینه ممکن با کیفیت بالا اسناد و مدارک انتقال یابند.

 

انتقال دیجیتالی

در این سیستمها با استفاده از یک دستگاه کامپیوتر، اسکنر و چاپگر لیزری امکان انتقال و دریافت اسناد به صورت الکترونیکی فراهم می آید. در این سیستمها فقط برای یکبار سند بوسیله اسکنر به کامپیوتر منتقل می شود و این وظیفه کامپیوتر است که آن را منتقل کند. در صورتی که بنا به دلایلی بعد از چند روز (زمان از طرف فرستنده تعریف می شود) سند منتقل نشد، بصورت خودکار سند بر روی چاپگر فرستنده چاپ می شوند و بصورت فاکس یا پست ارسال می شود. ضمناً برای دریافت سند نیازی به دخالت نیروی انسانی نیست و سند خودبخود بر روی چاپگر دریافت‌کننده چاپ می شود و در صورتی که کاغذ یا "تونر" تمام شده باشد سند بر روی کامپیوتر دریافت کننده ذخیره می شود تا اشکالات مربوطه حل شود.

 

پایگاه اطلاعاتی متن کامل

           تعدادی پایگاههای اطلاعاتی پیوسته وجود دارند که متن کاملی مقالات را همراه با اطلاعات کتابشناختی آن در دسترس متقاضیان قرار می دهند. این متن کامل ممکن است مستقیماً به کامپیوتر درخواست کننده و یا بوسیله فاکس و پست ارسال شود.

           انتقال الکترونیکی مدارک به صورت متن کامل در این پایگاهها فقط محدود به متن است و شامل چارتها, تصاویر, جداول و عکسها نمی شود.

           سیستمهای دیگر خدمات تحویل اسناد که به صورت تصاویر کامل(FUII Image)مقالات عرضه می شود بیشتر با استفاده از دیسکهای نوری صورت می گیرد. نمونه ای از مهمترین خدمات تحویل مدرک بوسیله دیکسهای نوری(EuropeanArticieDelivery Over network Information Systems) ADONISنام دارد.در این سیستم مجلات مستقیماً از طرف ناشر به دفترADONISفرستاده می شود و به صورت هفتگی بیش از 500 مجله بر روی دیسکهای نوری اسکن می شود. لازم به ذکر است که مجلاتADONISدر چکیده نامهExerptaMedicaنیز چکیده نویسی و نمایه سازی می شود.

           از نمونه های دیگر این خدمات، پروانه های ثبت اختراعات آمریکا است که از سال 1974 بر روی دیسک های نوری به صورت تصویر متن کامل قابل دسترس است.

 

نشر الکترونیکی

           امروزه بسیاری از اسناد و مدارک بخصوص مجلات و منابع مرجع وجود دارند که علاوه بر شکل چاپی بصورت دیسک نوری نیز به بازار عرضه می شود و حتی بسیاری از این منابع فقط از طریق دیسک نوری قابل دسترس است. کیفیت بسیار مناسب و امکان استفاده از رسانه های متعدد (چندرسانه ای) در ذخیره اطلاعات و امکان انتقال دیجیتالی اطلاعات از عوامل بسیار مهم در رشد روزافزون نشر الکترونیکی است. بیشتر مجلات الکترونیکی شامل تصاویر, چارتها و جداول نمی شوند. این مجلات از طریق شبکه های کامپیوتری و یا بصورت دیکسهای نوری در اختیار مشترکین قرار می گیرند.

 

کارگزاران اطلاعات

           کارگزاران اطلاعات در واقع کسانی هستند که قادرند اسناد و مدارک درخواستی را برای متقاضایان از طریق مجموعه موجود خود و یا با استفاده از موجودی کتابخانه های دیگر تهیه و ارسال کنند و عمدتاً عبارتند از:

- کتابخانه هایی که خدمات خود را به خارج از استفاده کنندگان اصلی خود گسترش داده اند.

- موسسات غیرانتفاعی: که خدمات خود را برای غیر اعضاء گسترش داده اند.

-تولیدکنندگان پایگاههای اطلاعاتی: که در بردارنده مجموعه مدارکی هستند که توسط آنها چکیده و نمایه شده است مثلCAB.

-خدمات تجاری: این خدمات بیشتر توسط موسسات خصوصی و برای کسب درآمد از طریق فروش اطلاعات ارائه می شوند مثلuncover. در واقع بیشتر کسانی برای دریافت اطلاعات به این کارگزاران رجوع می کنند که سرعت دسترسی به اطلاعات برای آنها بسیار مهم است. این کارگزاران برای دریافت متن کامل مقالات شیوه های مختلفیرا انتخاب می کنند که عبارتند از:

- استفاده از مجموعه اصلی خود

-استفاده از پایگاه اطلاعات مجلات تمام متن که بر روی دیسکهای نوری قرار دارد. مثل:ADONIS.

-استفاده از سفارش الکترونیکی توسط پایگاههای اطلاعاتی مثل:Uncover,Oclc, Dialogو ... برای مثالOclcامکان اتصال به مراکز زیر را برای تهیه متن کامل منابع اطلاعاتی فراهم می کند:

-(Information on Demand) IOD

-(ChemicallAbstract Service) CAS

-(National Technical Information Service) NTIS

-(The ERIC Document Reproduction Services) EDRS

-ISI’S Genuine “ArticieDocument” Delivery Service

 

الگوی خدمات تحویل اسناد

           پیش بینی خدمات کتابخانه در آینده ارتباط بسیار نزدیکی با پیش بینی افزایش اطلاعات دیجیتالی. افزایش خدمات الکترونیکی و تاکید بیشتر بر ارائه خدمات به مشتریان دارد. مرحله امانت بین کتابخانه ای به خدمات تحویل اسناد کتابخانه به عنوان خدمت اصلی گسترش پیدا کرده است. همچنانکه منابع اطلاعاتی الکترونیکی نه تنها به سرعت بر تعداد آنها افزوده می شود بلکه به طور روزافزونی غیر متمرکز نیز می شوند، دسترسی به یک بزرگراه واحد برای دسترسی به طیف کامل از منابع قابل دسترس بسیار اساسی و ضروری خواهد بود. اگر چه این بزرگراه باید بازوی خدمات عمومی کل کتابخانه باشد، ولی به طور عمده در حوزه خدمات تحویل اسناد خواهد بود تا بزرگراهی وسیع بین منبع اطلاعاتی و استفاده کننده باشد و این شیوه تحویل اسناد ابزار ارزشیابی بسیار ارزشمندی برای اندازه گیری ارزش خدمات کتابخانه خواهد بود.

 

خدمات تحویل اسناد کتابخانه ای باید دارای شرایط زیر باشد:

1-    در برگیرنده خدماتی باشد که در سطح محلی ارائه می شود و همچنین شامل دیگر منابع تحویل اسناد از قبیل پایگاههای اطلاعاتی الکترونیکی، دیسکهای ذخیره اطلاعات با ظرفیت بالا و دیگر کتابخانه ها باشد.

در یک محیط الکترونیکی استفاده کننده اطلاعات تنها به کتابخانه موسسه مربوطه به عنوان تنها منبع تامین اطلاعات چشم ندارد بلکه وی به دنبال تهیه اطلاعات خود در هر نقطه ای از جهان است.

2-    همزمان با دسترسی پیوسته(Online)به مشخصات کتابشناختی منابع اطلاعات، امکان اتصال به سیستمهای تحویل اسناد نیز وجود داشته باشد.

پایگاههای اطلاعاتی پیوسته که مشخصات کتابشناختی منابع را ارائه می کنند برای دسترسی به متن کامل منابع ارجاع داده شده ممکن است مشتریان خود را همزمان به سیستمهای تحویل اسناد نیز متصل کنند.

3-    به استفاده کنندگان این اجازه را بدهد تا شاخص هزینه و زمان دسترسی را خود تعریف کنند و سیستمهای تحویل اسناد کتابخانه بایستی این امکان را مهیا سازند تا درخواست متن کامل سند برای کارگزاری ارسال شود که بهتر از بقیه این شاخصها را برآورده سازند و در صورتی که این شاخصها برآورده نشده راههای دیگر دسترسی به متن کامل سند برای انتخاب ارائه شود.

4-    در بردارنده این توانایی باشد که درخواستها به طور خودکار به مناسبترین منبع تهیه‌کننده اطلاعات براساس موجودی پایگاه ارسال شود. مثل سیستم امانت بین کتابخانه ای کتابخانه های پزشکی در آمریکا که سیستمدر ابتدا مدارکی را که در کتابخانه های عضو وجود دارد مشخص می سازند و در صورتی که در این کتابخانه‌ها موجود نباشد مستقیماً به مراکز تهیه اسناد سفارش می دهد.

5-    سیستم بتواند تحویل مستقیم اسناد به اشخاص درخواست کننده را امکان پذیرسازند (چه در مجموعه محلی موجود باشد و یا از طریق منابع دیگر تهیه شده باشد) به این ترتیب سرعت و کارآیی بالاتر می رود.

6-     انواع مختلف سیستم تحویل اسنادبصورت الکترونیکی، فاکس و شیوه های سنتی در دسترس باشد و همزمان با تغییر تکنولوژی، این تغییرات در سیستم تحویل اسناد نیزاعمال شود.

7-    سیستم بتواند ارتباط بین پایگاههای اطلاعاتی و مراکز تهیه اسنادرا برقرار سازد تا بطور مستقیم درخواستها از طریق بزرگراههای اطلاعاتی به این مراکز ارسال شود. مثل ارتباط بین پایگاه اطلاعاتیDialogو70 مرکز تهیه اسناد تجاری.

8-    بکارگیری تمامی شیوه های در دسترس برای انتخاب مدارک.

9-    دسترسی(Acces)به اطلاعات به عنوان جزیی از منابع اطلاعاتی کتابخانه پشتیبانی مالیشود. (در مقابل نگهداری اطلاعات در خود کتابخانهHolding).

10-امکان دسترسی به تمامی منابع اطلاعاتی که ممکن است در پایگاههای اطلاعاتی وارد ئشده باشد.

حمید محسنی

 

 

دسترسی به اسناد و مدارک؛ ابزارها و الگوهای مناسب

دسترسی به اسناد و مدارک و انتقال اطلاعات همواره کانون توجه جوامع بوده است و بشر از ابتدایی ترین وسیله حفظ و نگهداری انتقال اطلاعات امروزه تقریباً به جایی رسیده است که با فشار دکمه ای می تواند به حجم عظیمی از اطلاعات بدون توجه به مرز جغرافیایی و زمانی دسترسی پیدا کند. اهمیت نگهداری، پردازش، دسترسی و انتقال اطلاعات آنقدر برای بشر مهم و اساسی بوده است که امروزه پیشرفته ترین و ظریف ترین ابزارهای بشرساز را لوازم الکترونیکی تشکیل می دهند که به همین منظور ساخته شده اند. در واقع اطلاعات (ذخیره، پردازش، بازیابی و انتقال آن) بوده است که موجب پیدایش تکنولوژی ظریف و حیرت انگیز اطلاعات و ارتباطات شده است. بدون شک کلماتی از قبیل " عصر اطلاعات"، "عصر ارتباطات"، "عصر ماهواره"، "عصر کامپیوتر" و 000 همه در یک نقطه اساسی با هم مشترک هستند و آن این است که قطعات ”اطلاعات” را در خود ذخیره، پردازش و یا جابجا می کنند. شاید بتوان گفت که امروزه بشر به جایی رسیده است که برای پاسخ دادن به این سئوال که تکنولوژی یا اطلاعات کدام اساسی تر و مقدم تر است به سختی با مشکل روبرو می شود. از یک طرف بدون استفاده از تکنولوژی، قدرت مهار و دسترسی به اطلاعات مورد نظر را نداریم و از طرفی دیگر این اطلاعات است که در پیکره این دستگاههای حیرت انگیز جابجا می شود و بدون در نظر گرفتن عنصر اطلاعات، این تکنولوژی ظریف ارزش اعتباری خود را از دست خواهد داد. ولی در نهایت هدف اساسی بشر در توسعه این ابزارها، نگهداری، پردازش و بازیابی اطلاعات بوده است نه خود ابزار و این نکته ای است بسیار ظریف که از سوی مدیران کتابخانه ها و مراکز اسناد همواره باید مورد توجه قرار گیرد. با ظهور این ابزارها بود که نگرش "دسترسی" به اطلاعات بدون توجه به محل نگهداری و زمان دستیابی عملی گردید و این مسئله ای است که بخصوص برای کشورهایی که در آن کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی بودجه لازم برای تهیه اطلاعات را ندارند بسیار حائز اهمیت است.                                                                       

 

"دسترسی" به اسناد و مدارک در مقابل "نگهداری" اسناد و مدارکحجم روزافزون انتشارات، هزینه سنگین تهیه اطلاعات و نگهداری آن، کمبود بودجه، نیروی انسانی و چندین عامل اساسی دیگر بخصوص در چند دهه اخیر کتابخانه ها و مراکز اسناد را بیش از پیش به پذیرش این واقعیت سوق داده است که خرید و نگهداری تمامی اطلاعات مورد نیاز جامعه استفاده کننده اش امکان پذیر نیست. حتی کتابخانه های ملی که وظیفه تهیه و نگهداری اسناد و مدارک مکتوب کشور را به عهده دارند و بسیاری از این مدارک را از طریق قانون و اسپاری دریافت می کنند نیز از پذیرش این واقعیت گریزی ندارند. "طرح استراتژیک کتابخانه بریتانیا برای دهه 1990 اولویت ها را به سادگی بر شمرده است: ساختن یک مجموع جامع موردنظر نیست، بلکه هدف تأمین "دسترسی جامع به دانش و توزیع سریع اطلاعات" و رساندن آن به متقاضی (= مصرف‌کننده) است".⁽¹⁾

با توجه به این واقعیت کتابخانه ها و مراکز اسناد به فکر توسعه امانت بین کتابخانه ای و در بسیاری از موارد به فکر اشتراک منابع افتادند تا بتوانند به نیازهای اطلاعاتی مراجعه کنندگان خود پاسخ گویند و از طرفی دیگر استفاده از خدمات کارگزاران اطلاعات به طور روزافزونی توسعه پیدا کرد، همچنانکه به آن اشاره شد از عوامل بسیار مهم در رویکرد کتابخانه ها به "دسترسی" به منابع(Access)درمقابل "نگهداری"(Holding)علاوه بر موارد اشاره شده در بالا، استفاده وسیع از تکنولوژی نوین در مکان یابی اطلاعات و انتقال آن اهمیت ویژه ای دارد.

 

آگاهی از منابع موجود

تغییر نگرش از "نگهداری" منابع اطلاعاتی به دسترسی آن مستلزم این بود که کتابخانه ها و استفاده کنندگان اطلاعات از منابع منتشر شده و محل نگهداری آن آگاهی پیدا کنند. حجم روزافزون انتشارات در زمینه های مختلف موضوعی سبب شده است که آگاهی از منابع موجود به عنوان مشکلی اساسی در برابر کتابخانه ها و مراجعان قد علم کند تا جایی که امروزه در زمینه های بسیار تخصصی هم نمی توان ادعا کرد که کارشناسان آن حوزه از همه انتشارات باخبر هستند. کتابشناسیها، چکیده نامه ها، فهرستهای مشترک و 000 از مهمترین ابزارهایی هستند که با استفاده از آن می توان علاوه بر آگاهی از منابع بیشتر شده به انتخاب منابع مناسب نیز دست زد و از طرفی دیگر از سفارش تکراری منابعی که امکان دسترسی به آن در کتابخانه های دیگر موجود است جلوگیری به عمل آورد. بدون شک امروزه بدون استفاده از این منابع ردیف دوم امکان دسترسی به بسیاری از منابع اطلاعاتی امکان پذیر نیست. بسیاری از این منابع علاوه بر کنترل کتابشناختی و چکیده نویسی، محل دقیق نگهداری منابع را نیز مشخص کرده و بیشتر پایگاههای اطلاعاتی مستقیماً استفاده کننده را به کارگزاران و مراکزی که متن کامل منابع استناد شدهرا تهیه می کنند متصل می کنند. مثل پایگاه اطلاعات(Night-RidderOndisc) Dialogکه امکان اتصال و سفارش مقاله به بیش از 70 کارگزار را فراهم می کند.

 

ابزارهای انتقال اسناد:

برای دسترسی به اسناد و مدارک شیوه های مختلفی وجود دارد که هر کدام ممکن است دارای مزایا و معایبی باشند و معمولاً ترکیبی از این شیوه برای دسترسی به مدارک مورد نیاز انتخاب می شود از عوامل بسیار اساسی در مطلوبیت شیوه دسترسی به اطلاعات را می توان سرعت، هزینه، اطمینان، سهولت استفاده و در مورد اسنادی که از طریق فاکس دریافت می شوند کیفیت دریافت سند نام برد.

 

پست

جدا از مسئله سرعت انتقال، در حال حاضر پست ارزانترین و گسترده ترین شیوه انتقال اسناد و مدارک است. علیرغم گسترش حیرت انگیز ذخیره الکترونیکی اطلاعات، بعید به نظر می‌رسد که روزی تمامی منابع اطلاعاتی برای دسترسی از راه دور، توسط پایگاههای اطلاعاتی اسکن شوند بنابراین شیوه های سنتی انتقال اسناد برای کتابخانه ها همچنان مهم باقی می‌ماند، بخصوص برای منابع اطلاعاتی گذشته نگر که امکان ذخیره الکترونیکی آن وجود ندارد. ضمناً انتقال الکترونیکی اسناد و مدارک با حجم زیاد مستلزم هزینه بسیار بالایی است که همچنان کتابخانه ها و مراکز اسناد را وادار می سازد به استفاده از پست به عنوان وسیله ای ارزان تر برای انتقال اطلاعات توجه بیشتری داشته باشد و برای بهبود سرعت انتقال و هزینه، شیوه های مختلفی (مثل عادی، پیشتاز، دی. اچ. ال، هوایی، زمینی و 000) را با توجه به شرایط مختلف اتخاذ کند.

 

فاکس

بهبود سرعت انتقال، حافظه زیاد برای ذخیره و ارسال سند بصورت شبانه با نرخ کمتر، بهبود کیفیت کپی و هزینه کمتر، فاکس را به عنوان وسیله ای بسیار مناسب برای رفع نیارهای در حال افزایش کسانی که خیلی سریع به مدرکی نیاز دارند درآورده است. برای اینکه یک دستگاه فاکس بتواند بخوبی در خدمت خدمات انتقال اسناد کتابخانه ها قرار گیرد خصوصیات زیر باید مورد توجه قرار گیرند.

استفاده از اسکنر برای حذف کپی برداری از مقالات، حافظه زیاد برای ذخیره اسناد و استفاده از آن برای انتقال اسناد در ساعتهایی که نرخ ارتباطات کمتر است (شبانه)، حافظه برای ذخیره شماره تلفن هایی که به مقدار زیاد مورد استفاده قرار می گیرند، میزان دقت تصویری برای ارسال کپی با کیفیت بالا، اسکن سریع و سرعت انتقال برای کارایی بیشتر و گزارش خطاهای انتقال به صورت خودکار، این امکانات سبب می شود از حداکثر کارآیی پرسنل استفاده شود و با کمترین هزینه ممکن با کیفیت بالا اسناد و مدارک انتقال یابند.

 

انتقال دیجیتالی

در این سیستمها با استفاده از یک دستگاه کامپیوتر، اسکنر و چاپگر لیزری امکان انتقال و دریافت اسناد به صورت الکترونیکی فراهم می آید. در این سیستمها فقط برای یکبار سند بوسیله اسکنر به کامپیوتر منتقل می شود و این وظیفه کامپیوتر است که آن را منتقل کند. در صورتی که بنا به دلایلی بعد از چند روز (زمان از طرف فرستنده تعریف می شود) سند منتقل نشد، بصورت خودکار سند بر روی چاپگر فرستنده چاپ می شوند و بصورت فاکس یا پست ارسال می شود. ضمناً برای دریافت سند نیازی به دخالت نیروی انسانی نیست و سند خودبخود بر روی چاپگر دریافت‌کننده چاپ می شود و در صورتی که کاغذ یا "تونر" تمام شده باشد سند بر روی کامپیوتر دریافت کننده ذخیره می شود تا اشکالات مربوطه حل شود.

 

پایگاه اطلاعاتی متن کامل

           تعدادی پایگاههای اطلاعاتی پیوسته وجود دارند که متن کاملی مقالات را همراه با اطلاعات کتابشناختی آن در دسترس متقاضیان قرار می دهند. این متن کامل ممکن است مستقیماً به کامپیوتر درخواست کننده و یا بوسیله فاکس و پست ارسال شود.

           انتقال الکترونیکی مدارک به صورت متن کامل در این پایگاهها فقط محدود به متن است و شامل چارتها, تصاویر, جداول و عکسها نمی شود.

           سیستمهای دیگر خدمات تحویل اسناد که به صورت تصاویر کامل(FUII Image)مقالات عرضه می شود بیشتر با استفاده از دیسکهای نوری صورت می گیرد. نمونه ای از مهمترین خدمات تحویل مدرک بوسیله دیکسهای نوری(EuropeanArticieDelivery Over network Information Systems) ADONISنام دارد.در این سیستم مجلات مستقیماً از طرف ناشر به دفترADONISفرستاده می شود و به صورت هفتگی بیش از 500 مجله بر روی دیسکهای نوری اسکن می شود. لازم به ذکر است که مجلاتADONISدر چکیده نامهExerptaMedicaنیز چکیده نویسی و نمایه سازی می شود.

           از نمونه های دیگر این خدمات، پروانه های ثبت اختراعات آمریکا است که از سال 1974 بر روی دیسک های نوری به صورت تصویر متن کامل قابل دسترس است.

 

نشر الکترونیکی

           امروزه بسیاری از اسناد و مدارک بخصوص مجلات و منابع مرجع وجود دارند که علاوه بر شکل چاپی بصورت دیسک نوری نیز به بازار عرضه می شود و حتی بسیاری از این منابع فقط از طریق دیسک نوری قابل دسترس است. کیفیت بسیار مناسب و امکان استفاده از رسانه های متعدد (چندرسانه ای) در ذخیره اطلاعات و امکان انتقال دیجیتالی اطلاعات از عوامل بسیار مهم در رشد روزافزون نشر الکترونیکی است. بیشتر مجلات الکترونیکی شامل تصاویر, چارتها و جداول نمی شوند. این مجلات از طریق شبکه های کامپیوتری و یا بصورت دیکسهای نوری در اختیار مشترکین قرار می گیرند.

 

کارگزاران اطلاعات

           کارگزاران اطلاعات در واقع کسانی هستند که قادرند اسناد و مدارک درخواستی را برای متقاضایان از طریق مجموعه موجود خود و یا با استفاده از موجودی کتابخانه های دیگر تهیه و ارسال کنند و عمدتاً عبارتند از:

- کتابخانه هایی که خدمات خود را به خارج از استفاده کنندگان اصلی خود گسترش داده اند.

- موسسات غیرانتفاعی: که خدمات خود را برای غیر اعضاء گسترش داده اند.

-تولیدکنندگان پایگاههای اطلاعاتی: که در بردارنده مجموعه مدارکی هستند که توسط آنها چکیده و نمایه شده است مثلCAB.

-خدمات تجاری: این خدمات بیشتر توسط موسسات خصوصی و برای کسب درآمد از طریق فروش اطلاعات ارائه می شوند مثلuncover. در واقع بیشتر کسانی برای دریافت اطلاعات به این کارگزاران رجوع می کنند که سرعت دسترسی به اطلاعات برای آنها بسیار مهم است. این کارگزاران برای دریافت متن کامل مقالات شیوه های مختلفیرا انتخاب می کنند که عبارتند از:

- استفاده از مجموعه اصلی خود

-استفاده از پایگاه اطلاعات مجلات تمام متن که بر روی دیسکهای نوری قرار دارد. مثل:ADONIS.

-استفاده از سفارش الکترونیکی توسط پایگاههای اطلاعاتی مثل:Uncover,Oclc, Dialogو ... برای مثالOclcامکان اتصال به مراکز زیر را برای تهیه متن کامل منابع اطلاعاتی فراهم می کند:

-(Information on Demand) IOD

-(ChemicallAbstract Service) CAS

-(National Technical Information Service) NTIS

-(The ERIC Document Reproduction Services) EDRS

-ISI’S Genuine “ArticieDocument” Delivery Service

 

الگوی خدمات تحویل اسناد

           پیش بینی خدمات کتابخانه در آینده ارتباط بسیار نزدیکی با پیش بینی افزایش اطلاعات دیجیتالی. افزایش خدمات الکترونیکی و تاکید بیشتر بر ارائه خدمات به مشتریان دارد. مرحله امانت بین کتابخانه ای به خدمات تحویل اسناد کتابخانه به عنوان خدمت اصلی گسترش پیدا کرده است. همچنانکه منابع اطلاعاتی الکترونیکی نه تنها به سرعت بر تعداد آنها افزوده می شود بلکه به طور روزافزونی غیر متمرکز نیز می شوند، دسترسی به یک بزرگراه واحد برای دسترسی به طیف کامل از منابع قابل دسترس بسیار اساسی و ضروری خواهد بود. اگر چه این بزرگراه باید بازوی خدمات عمومی کل کتابخانه باشد، ولی به طور عمده در حوزه خدمات تحویل اسناد خواهد بود تا بزرگراهی وسیع بین منبع اطلاعاتی و استفاده کننده باشد و این شیوه تحویل اسناد ابزار ارزشیابی بسیار ارزشمندی برای اندازه گیری ارزش خدمات کتابخانه خواهد بود.

 

خدمات تحویل اسناد کتابخانه ای باید دارای شرایط زیر باشد:

1-    در برگیرنده خدماتی باشد که در سطح محلی ارائه می شود و همچنین شامل دیگر منابع تحویل اسناد از قبیل پایگاههای اطلاعاتی الکترونیکی، دیسکهای ذخیره اطلاعات با ظرفیت بالا و دیگر کتابخانه ها باشد.

در یک محیط الکترونیکی استفاده کننده اطلاعات تنها به کتابخانه موسسه مربوطه به عنوان تنها منبع تامین اطلاعات چشم ندارد بلکه وی به دنبال تهیه اطلاعات خود در هر نقطه ای از جهان است.

2-    همزمان با دسترسی پیوسته(Online)به مشخصات کتابشناختی منابع اطلاعات، امکان اتصال به سیستمهای تحویل اسناد نیز وجود داشته باشد.

پایگاههای اطلاعاتی پیوسته که مشخصات کتابشناختی منابع را ارائه می کنند برای دسترسی به متن کامل منابع ارجاع داده شده ممکن است مشتریان خود را همزمان به سیستمهای تحویل اسناد نیز متصل کنند.

3-    به استفاده کنندگان این اجازه را بدهد تا شاخص هزینه و زمان دسترسی را خود تعریف کنند و سیستمهای تحویل اسناد کتابخانه بایستی این امکان را مهیا سازند تا درخواست متن کامل سند برای کارگزاری ارسال شود که بهتر از بقیه این شاخصها را برآورده سازند و در صورتی که این شاخصها برآورده نشده راههای دیگر دسترسی به متن کامل سند برای انتخاب ارائه شود.

4-    در بردارنده این توانایی باشد که درخواستها به طور خودکار به مناسبترین منبع تهیه‌کننده اطلاعات براساس موجودی پایگاه ارسال شود. مثل سیستم امانت بین کتابخانه ای کتابخانه های پزشکی در آمریکا که سیستمدر ابتدا مدارکی را که در کتابخانه های عضو وجود دارد مشخص می سازند و در صورتی که در این کتابخانه‌ها موجود نباشد مستقیماً به مراکز تهیه اسناد سفارش می دهد.

5-    سیستم بتواند تحویل مستقیم اسناد به اشخاص درخواست کننده را امکان پذیرسازند (چه در مجموعه محلی موجود باشد و یا از طریق منابع دیگر تهیه شده باشد) به این ترتیب سرعت و کارآیی بالاتر می رود.

6-     انواع مختلف سیستم تحویل اسنادبصورت الکترونیکی، فاکس و شیوه های سنتی در دسترس باشد و همزمان با تغییر تکنولوژی، این تغییرات در سیستم تحویل اسناد نیزاعمال شود.

7-    سیستم بتواند ارتباط بین پایگاههای اطلاعاتی و مراکز تهیه اسنادرا برقرار سازد تا بطور مستقیم درخواستها از طریق بزرگراههای اطلاعاتی به این مراکز ارسال شود. مثل ارتباط بین پایگاه اطلاعاتیDialogو70 مرکز تهیه اسناد تجاری.

8-    بکارگیری تمامی شیوه های در دسترس برای انتخاب مدارک.

9-    دسترسی(Acces)به اطلاعات به عنوان جزیی از منابع اطلاعاتی کتابخانه پشتیبانی مالیشود. (در مقابل نگهداری اطلاعات در خود کتابخانهHolding).

10-امکان دسترسی به تمامی منابع اطلاعاتی که ممکن است در پایگاههای اطلاعاتی وارد ئشده باشد.

حمید محسنی