پیشینه آموزش علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی در دانشگاه فردوسی مشهد .
آموزش کتابداری نوین در دانشگاه فردوسی (مشهد) قبل از ایجاد کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه آغاز شد. نخستین دوره آموزش کتابداری در سال 1349 توسط مرکز خدمات کتابداری ایران در دانشگاه مشهد برگزار گردید که طی آن کتابداران دانشگاه با آخرین یافته‌های کتابداری جدید در آن زمان آشنا شدند. پس از این دوره بود که دانشگاه مشهد تصمیم به تاسیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد در سال 1350 گرفت. این مرکز با تلاشهای استاد فرزانه جناب آقای مجذوب صفا به عنوان نخستین مرکز رسمی خدمات کتابداری در دانشگاه فردوسی مشهد آغاز به کار نمود. به دنبال آن کتابداران دانشگاه با اعزام به تهران و گذراندن دوره‌های کوتاه مدت در مرکز خدمات کتابداری ایران (1351)، کتابخانه مرکزی دانشگاه را به صورت واحد آموزش کتابداری برای دانشگاه درآورند.
تابستان سال 1354 شاهد برپایی نخستین دوره آموزش کتابداری در کتابخانه مرکزی بودیم که توسط کتابداران آموزش دیده این مرکز برگزار گردید و در پایان دوره به شرکت کنندگان گواهینامه رسمی داده شد. افزون بر این کلیه کتابداران دانشگاه فردوسی ( مشهد) به هنگام آغاز به کار در کتابخانه ملزم به گذراندن یک دوره کارآموزی در کتابخانه مرکزی بودند که این کار هنوز هم ادامه دارد.
پس از این مقدمه کوتاه می‌پردازیم به تقسیم بندی رسمی آموزشهای گوناگون توسط گروه علوم کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه فردوسی (مشهد) که از بدو تأسیس گروه ارائه گردیده است. آموزشها را می‌توان به مقوله های زیر تقسیم بندی نمود:
1- آموزش کتابداری به صورت تک درس
2- آموزش کتابداری در قالب دوره‌های کوتاه مدت
3- آموزش در غالب گرایش کتابداری برای سایر رشته‌ها
4- آموزش دوره کاردانی کتابداری
5- آموزش دوره کارشناسی کتابداری (روزانه)
6- آموزش دوره کارشناسی کتابداری (شبانه)
7- آموزش دوره کارشناسی ارشد کتابداری
8- آموزش دوره دکترای کتابداری
آموزش کتابداری به صورت تک درس
این آموزش در قالب دو درس دو واحدی در سال 1356 در سطح دانشگاه به صورت انتخابی ارائه گردید. پس از انقلاب فرهنگی، با تصویب شورای انقلاب فرهنگی درس«آشنایی با کتابخانه و اصول کتابداری» (2واحد) برای دانشجویان رشته علوم تربیتی به صورت اجباری و برای برخی از گروههای آموزشی به شکل اختیاری ارائه گردید. هدف از ارائه این دو واحد درسی،آشنائی دانشجویان سایر رشته با کتابخانه و منابع آن است ( در نیمسال اول تحصیلی) امید می‌رود در سالهای آتی برای تمامی دانشجویان تازه وارد به صورت درس اجباری ارائه گردد.
آموزش در قالب گرایش کتابداری برای سایر رشته‌ها
دروس کهاد کتابداری (به صورت یک رشته فرعی) از سال تحصیلی 58-57 تا تعطیلی دانشگاهها در سال 1360، از سوی گروه علوم کتابداری و اطلاع رسانی در غالب 30 واحد درسی در سطح دانشگاه فردوسی (مشهد) ارائه می گردید. دانشجویان سایر رشته‌ها که در دوره کارشناسی دارای واحد کهاد (گرایش) بودند می‌توانستند با گذراندن این دروس علاوه بر رشته تخصصی خود آماده کار در کتابخانه‌ها شوند. این گرایش پس از انقلاب فرهنگی و تجدید نظر در دروس دانشگاهها از نظام آموزش کتابداری حذف شد.
آموزش دوره‌های کوتاه مدت کتابداری
با ایجاد دوره‌های آموزش آزاد در سطح دانشگاه مشهد در نیمه دوم سال 1356، برنامه ریزی و تدریس دوره کتابداری این آموزشها به گروه کتابداری واگذار گردید.
شرکت کنندگان در این کلاسها تمامی علاقمندان به حرفه کتابداری بودند که در میان آنها شاغلین در کتابخانه‌های گوناگون شهر مشهد و داوطلبان آزاد به چشم می‌خورد. این دوره در واقع نخستین تجربه آموزش کوتاه مدت کتابداری گروه به شمار می‌رود.
پس از بازگشائی دانشگاهها در سال 1363 و ازسرگیری فعالیت‌های این گروه دو دوره کوتاه مدت آموزشی کتابداری ( مبتدی و پیشرفته‌تر) برای کتابداران کتابخانه‌های عمومی خراسان برگزار گردید. در این دوره‌ها که به پیشنهاد اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان و تدریس اعضاء هیأت علمی گروه کتابداری انجام شد، کتابداران کتابخانه‌های عمومی استان با جدیدترین پیشرفتهای علم کتابداری و اطلاع رسانی آشنا شدند. افزون بر دوره‌های ذکر شده، دوره‌های دیگری به صورت غیر رسمی با استفاده از استادان گروه برای کتابخانه آستان قدس رضوی، اداره کل آموزش و پرورش خراسان، مرکز آموزش عالی جهاد سازندگی و نهضت سواد آموزی استان برگزار گردید.
گروه کتابداری و اطلاع رسانی با همکاری کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه فردوسی مشهد اقدام به برگزاری دو دوره کوتاه مدت آموزش کتابداری و اطلاع رسانی نموده است. نخستین دوره این آموزشها در تابستان سال 1370 به مدت 8 هفته و دومین دوره در تابستان 1378 به مدت 4 هفته برگزار گردید. شرکت کنندگان در نخستین دوره کتابداران کتابخانه‌های دانشگاه فردوسی (مشهد) و دانشگاه علوم پزشکی مشهد بودند و در دوره دوم تنها کتابداران شاغل در کتابخانه‌های دانشگاه فردوسی (مشهد) شرکت داشتند. هدف از تشکیل این دوره‌ها، آشنایی کتابداران دانشگاهی با آخرین یافته های علم کتابداری و اطلاع رسانی بود.
آموزش دوره کاردانی کتابداری
همانگونه که در تاریخچه گروه بیان شد، پس از بازگشائی دانشگاهها فعالیت‌های گروه کتابداری دوباره آغاز شد و نخستین گروه دانشجویان کاردانی کتابداری به تعداد 40 نفر در نیمسال اول سال تحصیلی 65-64، از طریق آزمون سراسری پذیرش شدند.
در ابتدای کار، آموزش دروس کاردانی به عهده تنها عضو رسمی هیأت گروه و همکاری متخصصان کتابخانه مرکزی انجام شد، که پس از آن مدرسان به تدریج به صورت رسمی کار آموزشی را در گروه آغاز نموده و به کادر آموزشی گروه پیوستند. دوره کاردانی کتابداری شامل 82 واحد درسی بود که از این واحدها 37 واحد تخصصی،27 واحد پایه و 18واحد عمومی محسوب می‌شد این دوره آموزشی تا ابتدای سال تحصیلی72-71 ادامه پیدا کرد و طی این سالها تعدادی دانشجو مشغول به تحصیل شدند ( جدول شماره 1).
در سال تحصیلی 72-71 به لحاظ پاره‌ای از مشکلات و تداخل دروس کاردانی و کارشناسی، پذیرش دانشجو در این مقطع متوقف شد.
لازم به ذکر است که نخستین دانشجویان دوره کاردانی در پایان سال تحصیلی 67-66 موفق به کسب مدرک کاردانی کتابداری و اطلاع رسانی شدند که در واقع نخستین فارغ التحصیلان رسمی این گروه محسوب می‌گردند. اکثر این فارغ التحصیلان در دوره کارشناسی ناپیوسته موفق به اخذ مدرک کارشناسی و تعدادی از آنها نیز مدرک کارشناسی ارشد و حتی دکترای کتابداری و اطلاع رسانی را گرفتند. اکثر قریب به اتفاق فارغ التحصیلان این دوره چه با مدرک کاردانی یا کارشناسی و یا کارشناسی ارشد جذب انواع کتابخانه‌های ایران شده‌اند.
جدول شماره 1: آمار دانشجویان و فارغ التحصیلان کاردانی کتابداری
سال ورودی |
تعداد پذیرفته شدگان |
تعداد ثبت نام شدگان |
تعداد فارغ تحصیلان |
65-64 |
40 |
36 |
ـــ |
66-65 |
59 |
39 |
ـــ |
67-66 |
49 |
35 |
26 |
68-67 |
51 |
38 |
29 |
69-68 |
41 |
30 |
28 |
70-69 |
50 |
30 |
31 |
71-70 |
47 |
18 |
29 |
72-71 |
ـــ |
ـــ |
25 |
73-72 |
ـــ |
ـــ |
6 |
74-73 |
ـــ |
ـــ |
2 |
آموزش دوره کارشناسی کتابداری و اطلاع رسانی (روزانه)
این دوره با تصویب شورای انقلاب فرهنگی در سال 1370 در گروه آغاز به کار کرد. نخستین دانشجویان کارشناسی کتابداری به تعداد 49 نفر از طریق آزمون سراسری پذیرفته شده و از ابتدای سال تحصیلی 71-70 به تحصیل مشغول شدند. نخستین فارغ التحصیلان کارشناسی کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه فردوسی (مشهد) در تیر ماه 1374 تحصیلات خود را پس از 8 نیمسال به پایان رساندند . (جدول شماره 2).
تعداد دروس ارائه شده در دوره کارشناسی کتابداری با گرایش علوم انسانی و اجتماعی از سال تحصیلی 71-70 تا 75-74 بدین شرح بود.
دروس عمومی |
23 واحد |
دروس پایه |
24 واحد |
دروس تخصصی اجباری |
64 واحد |
دروس تخصصی انتخابی |
4 واحد |
دروس موضوعی غیر کتابداری با گرایش علوم انسانی و اجتماعی |
30 واحد |
جمع کل واحد |
145 واحد |
از سال تحصیلی 75-74 با تغییراتی که در برنامه دروس دوره کارشناسی انجام گرفت تعداد دروس دوره کارشناسی به شرح ذیل تغییر کرد:
دروس عمومی |
20 واحد |
دروس پایه |
22 واحد |
دروس تخصصی اجباری |
58 واحد |
دروس تخصصی انتخابی |
4 واحد |
دروس موضوعی غیر کتابداری با گرایش علوم انسانی و اجتماعی |
30 واحد |
جمع کل واحد |
134 واحد |
جدول شماره 2: آمار دانشجویان دوره کارشناسی کتابداری و اطلاع رسانی (روزانه)
سال ورودی |
تعداد پذیرفته شدگان |
تعداد ثبت نام شدگان |
تعداد فارغ التحصیلان |
71-70 |
49 |
35 |
ـــ |
72-71 |
24 |
34 |
ـــ |
73-72 |
43 |
40 |
ـــ |
74-73 |
33 |
30 |
29 |
75-74 |
37 |
33 |
30 |
76-75 |
35 |
33 |
27 |
77-76 |
38 |
38 |
35 |
78-77 |
20 |
18 |
20 |
79-78 |
31 |
31 |
30 |
80-79 |
38 |
35 |
|
81-80 |
34 |
32 |
|
82-81 |
35 |
33 |
|
83-82 |
44 |
42 |
|
آموزش دوره کارشناسی کتابداری و اطلاع رسانی (شبانه)
بنا به درخواست گروه و موافقت دانشگاه، از سال تحصیلی 74-73 تعداد 50 دانشجو از طریق آزمون سراسری برای دوره کارشناسی شبانه پذیرفته شده که از این تعداد 20 نفر به تحصیل مشغول شدند. به جز سال تحصیلی 77-76 همه ساله تعدادی دانشجو برای دوره شبانه انتخاب می‌گردند( جدول شماره 3).
نخستین گروه از دانشجویان دوره شبانه کتابداری و اطلاع رسانی در تیرماه 1377 تحصیلات خود را به پایان رسانیده و موفق به گرفتن مدرک کارشناسی گردیدند.
جدول شماره 3 آمار دانشجویان دوره شبانه
سال ورودی |
تعداد پذیرفته گان |
تعداد ثبت نام شدگان |
تعداد فارغ التحصیلان |
74-73 |
50 |
20 |
ـــ |
75-74 |
50 |
24 |
ـــ |
76-75 |
50 |
29 |
|
77-76 |
پذیرش دانشجو نداشته |
ـــ |
20 |
78-77 |
36 |
25 |
24 |
79-78 |
36 |
22 |
|
80-79 |
27 |
24 |
|
81-80 |
49 |
23 |
|
82-81 |
42 |
26 |
|
83-82 |
62 |
45 |
|
آموزش دوره کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی
گروه کتابداری و اطلاع رسانی با بازگشت دو نفر از اعضای خود که برای ادامه تحصیل در مقطع دکترا به استرالیا اعزام شده بودند و پس از کسب مجوز برای پذیرش دانشجو در مقطع کارشناسی ارشد، در سال تحصیلی 77-76 تعداد 8 دانشجو با گرایش اطلاع رسانی را پذیرا بوده است (جدول شماره4).
این دانشجویان بایستی در مدت 4 نیمسال تحصیلی تعداد 32 واحد به شرح زیر را بگذارانند:
دروس عمومی |
4 واحد |
دروس اختصاصی اجباری |
12 واحد |
دروس اختصاصی اختیاری |
8 واحد |
سمینار |
2 واحد |
کارورزی |
2 واحد |
پایان نامه |
4 واحد |
جمع کل واحد |
38 واحد |
دانشجویانی که مدرک کارشناسی آنها غیر کتابداری است می‌بایست علاوه بر 38 واحد فوق، 7 واحد اضافه بگذرانند. ضمناً یادآوری می شود که فهرست اسامی دانش آموختگان کارشناسی ارشد در بخش پیوست آمده است.
جدول شماره 4: آمار دانش آموختگان کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی
سال ورودی |
تعداد پذیرفته شدگان |
تعداد ثبت نام شدگان |
تعداد فارغ التحصیلان |
77-76 |
8 |
8 |
ـــ |
78-77 |
6 |
6 |
ـــ |
79-78 |
6 |
6 |
7 |
80-89 |
5 |
5 |
5 |
81-80 |
9 |
9 |
5 |
82-81 |
5 |
5 |
6 |
آموزش دوره دکترای کتابداری و اطلاع رسانی
با برنامه ریزی‌های قبلی و مشارکت دانشگاه شیراز، ایجاد دوره دکترای کتابداری و اطلاع رسانی برای نخستین بار در ایران، در دانشگاههای وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی به صورت مشترک در دانشگاه فردوسی (مشهد) و دانشگاه شیراز در سال 1377، به تصویب شورای انقلاب فرهنگی رسید.
نخستین گروه از دانشجویان این دوره پس از آزمون کتبی و مصاحبه حضوری به تعداد 4 نفر انتخاب گردیدند که نیمه دوم سال تحصیلی 79-78 ابتدا در دانشگاه شیراز و پس از یک سال در دانشگاه فردوسی (مشهد) به تحصیل در این مقطع مشغول شدند. از این تعداد 2 نفر در دانشگاه فردوسی و 2 نفر در دانشگاه شیراز آغاز به تحصیل کردند. در سال 1381 نیز گروه کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه فردوسی مشهد به صورت مستقل آزمون ورودی دوره دکتری برگزار کرده و بعد از مصاحبه حضوری 4 دانشجوی دکتری پذیرفت که از نیمسال اول سال تحصیلی 1381-82 تحصیلات خود را شروع کرده اند . ضمناً برای سال تحصیلی 1383-84 نیز 4 دانشجوی دکتری نیز پذیرفته شده که در نیمسال آتی مشغول به تحصیل خواهند شد.
جدول شماره 5 آمار دانش آموختگان دکترای کتابداری و اطلاع رسانی
سال ورودی |
تعداد پذیرفته شدگان |
اسامی ثبت نام شدگان |
تعداد فارغ التحصیلان |
|
78-79 |
2 |
محسن نوکاریزی |
حسین علی قاسمی |
|
|
81-82
|
4 |
علیرضا نوروزی چاکلی مریم اخوتی |
محمد حسن زاده حمید دلیلی |
|
83-84 |
4 |
حمید علیزاده نرگس زندی روان |
زهره عباسی زویا آبام |
|
موقعیت حرفه‌ای دانش آموختگان گروه
بسیاری از فارغ التحصیلان گروه کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه فردوسی (مشهد) بلافاصله پس از پایان تحصیلات جذب کتابخانه‌های مختلف در سراسر ایران گردیده‌اند. بیشتر این کتابداران در کتابخانه‌ها دانشگاهی، اختصاصی و در درجه سوم کتابخانه های عمومی به کار اشتغال دارند.
در مشهد بیشترین تعداد دانش آموختگان در کتابخانه مرکزی آستان قدس و کتابخانه‌های وابسته، کتابخانه‌های دانشگاههای فردوسی (مشهد)، دانشگاه علوم پزشکی مشهد، دانشگاه آزاده اسلامی مشغول به کارند. تعدادی از این فارغ التحصیلان نیز جذب کتابخانه‌های تخصصی نظیر سازمان برنامه و بودجه، اداره استاندارد، کارخانجات خصوصی نظیر توکلان توس و نظایر آنها گردیده‌اند.
اعضاء هیأت علمی گروه علوم کتابداری و اطلاع رسانی
چنانکه گفته شد آموزش رسمی کتابداری در قالب کهاد (گرایش) کتابداری و تک درس از اواخر سال 1356 آغاز گردید. در آن زمان دو مربی ( آقای امیر عباس مجذوب صفا و جواد یغمایی) و یک استادیار ( خانم دکتر فاطمه مهاجری ) به کار آموزش دروس مختلف مشغول بودند. در سال 1364 همزمان با بازگشایی رشته کتابداری تنها یک عضو رسمی هیأت علمی (جواد یغمایی) در گروه مشغول به کار بود.
با پذیرش نخستین دوره رسمی کاردانی کتابداری، یک مربی دیگر رسماً به اعضاء هیأت علمی گروه اضافه شد ( مرحوم غلامحسین جاوید کبیری ) و پس از آن به تدریج دیگر اعضاء به کادر آموزشی گروه پیوستند.
در حال حاضر تعداد اعضاء هیأت علمی گروه عبارتند: از یک استاد، دو دانشیار، دو استادیار، دو مربی و یک مربی آموزشیار.
