مارک چیست؟

مارک یا فهرستنویسی ماشین‌خوان، نظام برچسب‌گذاری عناصر کتابشناختی برای ذخیره الکترونیک است و با استفاده از آن می‌توان داده‌های موجود در یک فهرستبرگه را به‌گونه‌ای آماده ساخت که برنامه موجود در رایانه بتواند همه آنها را بخواند و برابر دستور بر روی هر داده عمل کند.

تاریخچه.پیشینه مارک از اواخر دهه 1950 آغاز می‌شود، یعنی زمانی که در کتابخانه کنگره امریکا امکان تهیه داده‌های فهرستنویسی به شکل ماشین‌خوان مورد بررسی قرار گرفت. تلاش‌هایی که در این زمینه انجام شد سرانجام به تهیه فرمت مقدماتی منجر شد که مارکِ یک نام گرفت. مارک یک، پس از هشت ماه آزمایش در شانزده کتابخانه که نماینده انواع کتابخانه‌های امریکا بودند و با بهره‌گیری از همکاری نمایندگان کتابخانه ملی بریتانیا، در ژانویه 1968 با عنوان>فرمت مارک دو:فرمت تبادل داده‌های کتابشناختیانتشار یافت. 

نسخه مقدماتی فرمت مارک دو متعلق به کتابخانه ملی بریتانیا، که کار بر روی آن تقریبآ همزمان با مارک دو کتابخانه کنگره آغاز شده بود، در ژوئن 1968 بانام>طرح‌های خدماتی رکورد مارک منتشر شد. کتاب>خصوصیات مارک دو کتابخانه ملی بریتانیا مدتی بعد، یعنی مارس 1969، به چاپ رسید.

 

مارک کتابخانه ملی بریتانیا که بعدها به‌نام مارک انگلستان شهرت یافت، از همان آغاز، مسیری جدا از مارک کتابخانه کنگره، که بعدها بیشتر مارک امریکا نامیده شد، در پیش گرفت. از جمله مهم‌ترین عواملی که بر این جدایی تأثیر گذاشت، تفاوت میان ویرایش‌های بریتانیایی و امریکایی قواعد فهرستنویسی انگلوامریکن بود. عامل مهم دیگر، کاربرد متفاوت این دو مارک بود: مارک امریکا در مرحله نخست، برای تهیه رایانه‌ای فهرستبرگه‌های کتابخانه کنگره به‌صورت فهرستگان ملی (ان.یو.سی.) طراحی شد، در حالی که مارک انگلستان برای تولید رایانه‌ای کتابشناسی ملی بریتانیا (بی.ان.بی.) ساخته شد.

 

فرمت‌های ملی که بعد از این دو فرمت ساخته شدند هر یک به دلایلی برمبنای یکی از دو فرمت فوق طراحی شدند. مثلا فرمت‌های مارک کانادا در 1974؛ مارک فرانسه، به نام اینترمارک ، در 1974؛ و مارک اسپانیایی؛ به‌نام ایبرمارک، در 1976؛ از جمله فرمت‌هایی بودند که بر پایه مارک امریکا ساخته شدند. از سوی دیگر، مارک استرالیا در 1973؛ مارک تایلند در 1976؛ مارک ایتالیا، به نام آنا مارک، در 1977؛ و مارک سنگاپور، به‌نام سینگ مارک، در 1979 از فرمت‌هایی بودند که برپایه مارک انگلستان ساخته شدند.

هنگامی که در 1977 فرمت مارک جهانی به‌نام یونی‌مارک، به‌عنوان راه حلی برای مشکل فرمت‌های متفاوت (که امکان تبادل رایانه‌ای داده‌ها را دشوار ساخته بودند) توسط مهار جهانی کتابشناختی و برنامه مارک بین‌المللی ایفلا پدید آمد، تحولی در ساخت فرمت‌های مارک ایجاد شد. با پیدایش یونی مارک، شماری از فرمت‌های بعدی به سوی این مارک نوین گرایش یافتند. فرمت‌هایی مانند مارک افریقای جنوبی، به‌نام سامارک،در 1980؛ مارک ژاپن در 1981؛ مارک تایوان، به نام مارک چینی، در 1981؛ و مارک کرواسی در 1989، جزء نخستین فرمت‌هایی بودند که برپایه یونی‌مارک طراحی شدند. کشورهای دیگر از جمله ایتالیا، فرانسه، هند، و یونان نیز به‌زودی به این گروه پیوستند. آمار نشان می‌دهد که تا 1994، بیست کشور به‌طرق گوناگون از فرمت یونی مارک استفاده می‌کرده‌اند. تا 1999 نیز، حداقل 51 مؤسسه در 41 کشور، برای پردازش یا تبادل داده‌ها از یونی‌مارک استفاده می‌کردند.

اکنون دو گرایش در روند تولید مارک‌ها به‌چشم می‌خورد: گرایش اول، طراحی فرمت‌های ملی برمبنای یکی از دو فرمت یونی‌مارک و مارک امریکا؛ زیرا مارک انگلستان، به‌دلایلی، از این نقطه‌نظر کمتر مورداستفاده قرار می‌گیرد. گرایش دوم، روند روبه‌افزایش تلاش برای یکسان‌سازی هرچه بیشتر فرمت‌هاست؛ زیرا هرچه تفاوت‌های موجود میان فرمت‌های مختلف کمتر شود امکان تبادل رایانه‌ای داده‌های فهرستنویسی و کتابشناختی بیشتر می‌شود. از جمله این تلاش‌ها می‌توان به دیدار نمایندگانی از کتابخانه کنگره امریکا و کتابخانه بریتانیا در 1994 اشاره کرد که با هدف هماهنگ‌سازی و ساده‌سازی دو فرمت مارک امریکا و مارک انگلستان، در راستای افزایش سازگاری میان دو فرمت، انجام گرفت.

مارک ایران.نخستین بررسی‌ها بر روی فرمت مارک ایران را نگارنده در قالب رساله دکترای خود در 1946 انجام داد و در آن فرمت یونی‌مارک به‌عنوان مبنای گسترش مارک ایران پیشنهاد شد .

کتابخانه ملی ایران سه سال پس از آغاز فهرستنویسی رایانه‌ای در 1376 طرحی را در مورد "مارک ایران" به شورای پژوهش‌های علمی کشور پیشنهاد کرد. کتابخانه ملی در فروردین 1377 کمیته ملی مارک ایران را تشکیل داد و مارک جهانی را برای ایران برگزید و آن را با نیازهای فهرستنویسی کتاب‌های فارسی و عربی برمبنای تجربیات کتابخانه ملی منطبق کرد. مارک ایران فرمتی است برای ذخیره، بازیابی، و تبادل اطلاعات کتابشناختی که برمبنای استانداردهای
بین‌المللی توصیف کتابشناسی (آی.اس.بی.دی.) و با درنظر گرفتن ویژگی‌های فهرستنویسی فارسی بر اساس فرمت یونی مارک طراحی شده است.

دستنامه مارک ایران به‌عنوان نخستین تجربه کتابخانه ملی فقط برای تک‌نگاشت‌ها تهیه شده است و پیایندها، مواد دیداری و شنیداری، مواد جغرافیایی، و فایل‌های رایانه‌ای را دربرنمی‌گیرد.

(برگرفته از دایره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی)